Hannes Sigfússon segir í endurminningum sínum 1985 frá samvistum þeirra Steins í Stokkhólmi undir árslok 1945, og m. a. (bls. 18) af kynnum þeirra af samtímaskáldunum sænsku, „förtitalisterna“. Þar nefnir hann sérstaklega verk Erik Lindegren, mannen utan väg (Veglaus maður), og segir að þar var

hroðað saman orðum sem stönguðust hvert við annað af slíkum fítonsanda að allt skynsamlegt samhengi var óhugsandi.

En Hannes gerir lítið úr áhrifum þessara skálda á þá Stein:

Okkur Steini vaknaði að vísu nokkur forvitni af þessum skrifum um ný skáld, og við munum báðir hafa gluggað í tímarit þeirra „40 tal“, án þess að festa hug eða sérstakan áhuga á lesmálinu. Steinn var kominn að lokum höfundarferils síns og glímdi við strangt tersínuform sem var að því leyti nýstárlegt að það hylmdi rækilega yfir skoðanir höfundarins á tilverunni. Ég var aftur á móti óskrifað blað og óráðin gáta í bókmenntalegu tilliti og næstum blindur á annan skáldskap en var í ætt við Stein. Auk þess var ég enn á þeim buxunum að mér væri fyrirhugað að verða skáldsagnahöfundur þegar tímar liðu fram.

Mér sýnist að Hannesi skjöplist greypilega um Stein, og verður komið að því hér á eftir. Auk þess átti Steinn enn rúman áratug ólifaðan, og orti þá, m.a. þau ljóð sem hér um ræðir.

Erik Lindegren (1910–68) gaf fyrst út ljóðabókina Posthum ungdom 1935, hún þótti vönduð en býsna hefðbundin (Göransson, bls. 226). Fá ljóð birti hann næstu árin, orti mannen utan väg frá því í ágúst 1939 til jafnlengdar 1940, en fékk ekki útgefendur. Loks gaf hann sjálfur út bókina með liðstyrk vina, tveimur árum síðar, og aðeins í 200 eintökum (Linder, 838) — eins og Steinn Tímann og vatnið 1948. Ekki voru ritdómar sérlega jákvæðir (Göransson, 846), bókin gekk jafnvel fram af helstu módernum ljóðskáldum Svía. „Ljóð fyrir ljóðskáld“ kallaði Gunnar Ekelöf hana, Arthur Lundkvist lofaði dirfsku skáldsins, en kallaði bókina „tilraun“, Vennberg lofaði „eldfjallabál mikillar ljóðlistar“, en neikvæðari þóttu orð hans: „ljóðrænar kjarnorkusprengingar“. En þessir ritdómar urðu þó til þess að Lindegren fékk starf sem ritdómari víða, einnig þýddi hann töluvert á þessum árum, m.a. Paul Valéry, Faulkner og T.S. Eliot. Smám saman vann bókin á, og 1946 var hún endurútgefin af höfuðforlagi Svía, Bonnier. Göransson segir (bls. 227): að bókin sé eitt sérstæðasta ljóðasafn sænskrar tungu, og jafnframt eitt hið mikilvægasta. Á næstu árum eftir útkomu bókarinnar hafi ungt bókmenntafólk gripið hana sem túlkun á reynslu kynslóðar sinnar. Sjaldan hafi hún verið stæld, en óbeint hafi ljóðstíll hennar og afstaða („ideologiska hållning“) haft víðtæk áhrif. Eftir það birti Lindegren ljóð um einstök surrealísk málverk í bók um slíka málara, Halmstadgruppen, en fæst þeirra Ijóða þóttu verð að komast með í ljóðasafn hans síðar. Sama ár, 1947, birtist svo ljóðabók hans, Sviter, en loks Vinteroffer 1954. Einungis þessar þrjár síðustu bækur eru í ljóðasafni Lindegrens. Göransson (bls. 230) gerir ráð fyrir að hann hafi ekki ort síðasta hálfan annan áratuginn, því hann hafi alltaf leitað nýrra leiða, þegar hann þóttist kominn eins langt og hann gat á tiltekinni leið, sú fullkomnunarhneigð hafi loks leitt hann til þagnar. Hvað sem því líður, varðar það ekki þessa umfjöllun, sem snertir eingöngu mannen utan väg.

Peter Hallberg fjallar um þennan ljóðabálk í einum kafla síns mikla verks Diktens bildspråk, 1982. Hann gerir fyrst (bls. 522 o.áfr.) grein fyrir umfangi ljóðabálksins og formi((mannen utan väg er alls 4414 orð, en Tíminn og vatnið (í lokagerð frá 1956, 21 ljóð), taldist vera 797 orð, eða tæplega fimmtungur af umfangi bálks Lindegrens.)). Hann skiptist í 40 ljóð. Hvert þeirra er sjö línupör, þetta eru þá einskonar sónhendur, en með óvenjulegri uppsetningu þó, því venjan er annaðhvort tvö fjögurra lína erindi og tvö þriggja lína (ítalskar sónhendur), eða þrjú fjögurra lína erindi auk línupars (Shakespeare-sónhendur). Hér eru ljóðlínur auk þess mjög mislangar, allt frá 11 atkvæðum upp í 17. Ekki er endarím, og hrynjandi er óregluleg, svo kalla mætti ljóðabálkinn lausamál gætt hrynjandi, segir Hallberg (s.st.) en þeirri lýsingu andmælir Göransson (bls. 228), og segir að Lindegren hafi einmitt risið gegn slíku, sem tíðkast hafði á 4. áratugnum í Svíþjóð, en í því hafi Arthur Lundkvist verið fremstur. Nokkuð ber á stuðlun og endurtekningum á orðskipan, auk þess sem fyrir kemur að sama sérhljóð ríki í áhersluatkvæðum flestra orða í línupari. Setningaskipan er jafnan eins og í venjulegu máli, en gegn þessari reglufestu kemur sundrað myndmál (Göransson, 227). Fyrirmynd þessa sérstæða sónhenduforms var ljóðabálkur eftir Englendinginn Lawrence Durrel, segir Göransson (bls. 228). Ekki sé ég þó annan svip en að nokkur kvæða Durrels eru sett upp í línupör. Linder (bls. 839) nefnir Dylan Thomas sem fyrirmynd Lindegrens í þessu formi. Og eins og vikið verður að síðar, líkist bæði bragarháttur og ljóðmál mannen utan väg sónhendusyrpu eftir Thomas. Hallberg segir (bls. 524–5) að svo njörvað sem form mannen utan väg megi þykja, þá sé erfitt að ná merkingarlegu samhengi í því, andstæð fyrirbæri komi skyndilega fram, án þess að nokkur frásögn tengi þau eða skýri. Einnig eru orðasambönd sem rúma andstæður, alls reiknast Hallberg að meðaltali þrjú slík orðasambönd á sónhendu í mannen utan väg. Slíkar líkingar setji því sterkan svip á orðalag bálksins (bls. 543). Umhverfi í bálkinum sé annarlegt norrænum lesendum, t.d. birtist eyðimörk sjö sinnum, og sé það greinilega táknrænt. Orðið tákni ekki framandi landslag, heldur gefi frekar í skyn tilfinningu eyðileika og framandleika. Táknræn séu líka hellir og gjá, samanlagt jafntíð. Einnig er oft nefnt haf og vatn, og dýr í hefðbundnum táknrænum hlutverkum; gammur, ljón, hundur, snákur, hind, næturgali. Ævinlega séu þessi náttúrufyrirbæri ek. hlutgerving („objektiva korrelat“) sálarástands, nánast aldrei til að sýna hlutlægt umhverfi. Sama gildi um mannvirki sem nefnd eru, og þau sundurleitu fyrirbæri frá ýmsum tímum, grísk-rómverskri fornöld, norrænum goðsögum, miðöldum, og einstaka sinnum samtíma stríðs og annarra átaka. Eins og Hallberg segir, skapar þetta ljóðabálkinum í senn svip heildar og sundrungar, hann fer fram í rústum, andlega og menningarlega. En sundurleitni einkennir móderna ljóðagerð, t.d. hjá T. S. Eliot. Sundurleitni mannen utan vág birtist einnig í því, segir Hallberg (bls. 529–30), að mannverur birtast sjaldan í heild, heldur aðeins líkamshlutar; andlit, hendur, augu, og gjarnan í annarlegu samhengi. Þetta minnir sterklega á Tímann og vatnið. Þessi sundrun hefur verið tengd surrealískri myndlist og kvikmyndum, m.a. af Lindegren sjálfum. Roland Lysell birti mikið doktorsrit (nær 700 bls.) um ljóð Lindegren 1983, og er þar mikill lærdómur saman dreginn. Þó þykir mér mjög spilla þessu riti sífelld viðleitni Lysells til að lesa eitthvað röklegt, jafnvel boðskap, úr orðalagi sem mér sýnist hannað til að vera óskiljanlegt röklega.

Hallberg fékk mannen utan väg tölvusett 1976, og vann töluverðar upplýsingar úr orðstöðulykli hennar, einkum um tíðni ýmissa orða (bls. 531 o. áfr.). Fyrst greinir hann milli merkingarbærra orða og kerfisorða (forsetninga o.þ.u.l.). Merkingarbær orð eru rúmlega helmingur textans((Þau eru 2651 orð af 4414, eða 60,2%. Það er líkt og í ljóðasöfnum Hjalmars Gullberg, sem Hallberg hafði til samanburðar, en þar hleypur þessi tíðni á bilinu 56,7% til 64.1%.)). Í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins töldust mér merkingarbær orð ívið tíðari, 2/3 heildarorðafjöldans. Það er sama útkoma og þegar ég kannaði tíðni þessara tvenns konar orða í ljóðasafni Jóhanns Sigurjónssonar, en í íslenskum lausamálstextum af ýmsu tagi (íslensk orðtíðnibók) reyndist hún vera helmingur hvort. Auðvitað er þessi samanburðargrundvöllur of lítill til að draga afgerandi ályktanir, þótt mér sýnist mögulegt, að í þessu birtist þéttleiki ljóðmáls umfram lausamál og að kerfisorð séu tíðari í sænsku en í beygingamálinu íslensku. Hvað varðar tíðustu orð, þá skipta jafnvel einstök kerfisorð máli. Hallberg rekur mörg dæmi ábendingarfornafnsins þessi (denna), þegar það myndi ekki notað í daglegu tali, því það vísi þá ekki til einhvers nýlega nefnds, heldur sé það notað til áherslu á hliðstætt nafnorð, skapi hátíðlegan blæ. Það er líkt og notkun Steins á lausum greini, hinn (9 dæmi í Tímanum og vatninu, en 17 í Lokaljóðum Steins). Hliðstæður eru dregnar fram í mannen utan väg, þegar margar setningar í röð hefjast á að (att). Allskyns hliðstæður í orðalagi eru og áberandi í Tímanum og vatninu, og nægir að benda á upphafsljóðið sem dæmi.

Tíðni merkingarbærra orða segir þó meira. Í mannen utan väg ber sérstaklega mikið á auga, sjá, skoða o.þ.u.l.((Hlutfall orða um sjón og heyrn er 23 á móti 8 í mannen utan väg, en 13:19 í jafnlöngu ljóðasafni Gullbergs (Hallberg, bls. 533). Í ljóðum Steins er sjónskynjun enn meira áberandi; í Tímanum og vatninu er þetta hlutfall orða um sjón og heyrn 11:0, en nokkru hærra í Lokaljóðum Steins, 13:0. Í Tímanum og vatninu eru dæmin: auga (5), sjá (4), horfa (1), líta (1), en í Lokaljóðum Steins: auga (6), sjá (6), horfa (1).)) Í ljóðum Steins er sjónskynjun enn meira áberandi. En fleiri orð hljóðskynjunar kæmu til álita, svo sem samhljómur, þytur, hlátur og þögn((Samtals 9 dæmi, en aðeins 1 dæmi, hlátur í Lokaljóðum Steins.)), þótt miklu meira beri á birtu, ljósi, skugga, myrkri, sól(skini) o.þ.u.l. Mér virðist hinsvegar ófæra að flokka þessar flóknu ljóðmyndir Steins tölulega eftir sjóneða heyrnskynjun.

Starsýnast verður þó Hallberg á tíðni sértaka (bls. 535), helstu orð um þau eru dauði, draumur o. fl. þ. h., líkt og hjá Steini(( Slík orð töldust aðeins 22 í Sonat Gullbergs, en 84 (3% heildarorðafjöldans) í mannen utan väg. Þessi eru helst: dauði (19), draumur (11), minning (11), líf (10), sannleikur (9), trú (9), tími (8) og örlög (7). Í Tímanum og vatninu töldust sambærileg orð 15 (dauði 2, draumur 5, líf 1, trú 1, tími 6). En auk þess verður að telja hér: dul 1, eilífð 3, ekkert 3, neind 1, fjarlægð 3 (+2 lo.), nálægð 2, hraði 1, hverfleikur 1, mótspyrna 1, viðnám 1, reynd 1, hug(sun) 4, vitund 3, verðandi 1. Enda þótt hér sé ekki meðtalinn guð (3 dæmi), þá verða þetta alls 44 orð, eða 5,5% heildarorðaforðans. Í Lokaljóðum Steins eru þessi orð 48 eða 5.3% heildarorðaforðans.)). Með þeim fyrirvara að ekki er víst að Hallberg hafi talið eins mörg sértök, þá virðast þau tvöfalt meira áberandi í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins en í mannen utan väg. Margt af þessu er algengt í ljóðum, en þó hefur löngum þótt óljóðrænt að nota sértök. En á móti kemur, að þessi sértök eru yfirleitt tengd hlutlægum fyrirbærum, og það á sérkennilegan hátt, ekki síst í eignarfallssamsetningum, svo sem brátt skal rakið.

Hvað sem líður fyrrgreindum ummælum um að mannen utan väg sé torskilið, þá er það að sama skapi laðandi til túlkunar. Raunar er margt auðskilið í því, t.d. setningin „að skjóta óvin og vefja vindling“ (xxviii, 1), sem sýnir tilfinningakulda gagnvart manndrápum, enda er ljóðabálkurinn ortur í upphafi seinni heimsstyrjaldar. Og þannig eru margar ljóðlínur, enda er nokkuð um tiltölulega hefðbundnar líkingar innan um þær nýstárlegu. Fáein dæmi mætti nefna: stormur endurnýjunar (vii,13), grenitrén draga vængi (xi, 6), skarpt ljós vitundarinnar (xvii, 1), bað rökkursins (xviii, 6), blístur regnsins (xx, 8), dropar tímans í skaut liðins (xxii, 11), högg örlaganna (xxxv,8).

Þannig grípur ljóðabálkurinn mannen utan väg lesendur með kunnuglegu ljóðmáli, en leiðir þá skjótt í ógöngur, ef svo mætti að orði komast. Linder segir (bls. 841–5) að vissulega eigi sú túlkun við mestan hluta ljóðabálksins að ljóðin spegli sama sálarástandið aftur og aftur, en þó megi rekja frásagnarþráð í bálkinum. Upphafsljóðin tvö, sem standa í svigum, lýsi því að ómögulegt sé að komast til botns í heiminum. Síðan sé fylgt ferð „mannsins vegalausa“, sem einnig birtist sem auga á stöpli og sem flóttamaður, er leiti dauðans, Kristi líkur beri hann fram viðvaranir, en ævinlega ríki úrræðaleysi. En úr vonbrigðunum rísi ljós, mitt í bálkinum, hefur Linder eftir samtíða túlkandanum Wall. Bjartari hliðar tilverunnar birtist í ljóðunum xxi og xxii, en aftur syrti í xxv-xxvii. Þannig gangi þetta áfram, sitt á hvað, en í síðustu tveimur ljóðunum nái „förumaðurinn“ nýrri sýn, sem rúmi bæði neikvætt og jákvætt í stóískri ró. Lesendur munu kannast við að þessi heildarmynd á í meginatriðum einnig við Tímann og vatnið.

Hallberg vitnar í lok túlkunar sinnar (bls. 553) til orða Pauls Ricoeur um fylld((Hallberg hefur þessa tilvitnun á ensku, og veit ekki hvernig Ricoeur hefur orðað þetta á móðurmáli sínu frönsku): „all the connotations that can fit are to be attached, the poem means all it can mean.“)) (plenitude): „Öll þau hugrenningatengsl sem geta átt við, eiga við, ljóðið merkir allt sem það getur merkt“. Svipað sagði Göran Pritz-Påhlson (Linder, bls. 840). — Vissulega ber að huga að öllum túlkunarmöguleikum, en andstæðar túlkanir tel ég þó að verði að bera saman, og rökræða hver eigi best við — en það er sú túlkun, sem gerir grein fyrir sem flestum einkennum verksins, án þess að stríða gegn mikilvægum atriðum í því.

Og þá er að minnast stefnuyfirlýsinga Lindegrens sjálfs((Huvudsaken är att uttrycksbehovet är starkare än meddelesbehovet. […] Vad det framför allt gäller att förmedla är den nästan alltid komplicerade känslan — är detta romantik kan det likaväl kallas känslorealism. Det är känslan som bör laddas upp med tankar och inte tvärtom. Den ideologiska överbyggnaden bör slopas och gä under jorden, först i detta läge har den tillfälle att göra sig gällande i hela sin kraft. Den poetiska „bilden“ bör befrias från sin underordnade ställning och bli diktens huvudelement. Tanken bör tänka i bilder, och känslans [eller det undermedvetnas) bilder bör uppta tanken, det rör sig hela tiden om en växelverkan. När tanke och känsla (och sinnesintryck) på detta sätt har mötts i bilden och fullständigt impregnerat varandra bör det i bästa fall uppstå en dikt som bär prägeln av vision.)) (tekið e. Hallberg, bls. 553):

Aðalatriðið er að tjáningarþörfin sé sterkari en þörfin fyrir að miðla […] það sem öðru fremur þarf að miðla, er tilfinningin, sem næstum alltaf er flókin sé þetta rómantfk, má allt eins kalla það tilfinningaraunsæi. Það er tilfinningin sem ber að hlaða hugmyndum, en ekki öfugt. Hugmyndalega yfirbyggingu ber að rífa niður og leggja hana neðanjarðar, þá fyrst getur hún birst af öllum sínum mætti. Ljóðræn „mynd“ þarf að losna frá undirskipaðri stöðu sinni, sem „skreyting“, og verða meginþáttur ljóðsins. Hugsunin á að fara fram í myndum, og myndir tilfínninga (eða dulvitundar) eiga að taka í sig hugsun, þetta er stöðug víxlverkan. Þegar hugsun og tilfmning (og skynjun) mætast þannig í mynd, og gegnsýra hvert annað fullkomlega, þá ætti við bestu aðstæður að verða til ljóð sem einkennist af sýn.

Hallberg (bls. 546) ber þetta saman við einn upphafsmann módernismans, Mallarmé (1842–98, en kunnustu ljóð hans eru frá síðasta aldarfjórðungi ævinnar), kallar hann sérlega andlegt skáld, en jafnframt skáld hlutlægrar sýnar, og vitnar í rannsókn Jean-Pierre Richards um að

hreinræktuðustu andleg fyrirbæri sannreynist í skynheiminum, fái þar fasta mynd, […] skáld hljóti að láta vitranir sínar birtast í einföldum, frumstæðum skynjunum.

Þetta finnst Hallberg eiga vel við mannen utan väg Lindegrens, enda þótt skynjunin þar sé miklu sundraðri, sterkari og stundum ruddalegri en hjá Mallarmé. Annar skýr munur sé, að Lindegren sækist eftir að setja inn sértök sem samsvari skynmyndum, ekki síst í formi eignarfallslíkinga. Hlutlægir myndliðir séu þá einskonar afmörkun af hálfu skáldsins. Í augum lesenda geti áhrifin þó orðið hið gagnstæða((För Mallarmés del — de eteriska men samtidigt konkreta visionernas skald par préférence — har Jean-Pierre Richard understrukit, att det „är i förnimmelsesvarlden som den renaste andligheten undergår sin prövning, antager sin fasta beskaffenhet“, och talat om de „enkla primitiva förnimmelseselement genom vilka poeten nödvändigtvis måste låta sina visioner passera“. Det är en karakteristik som kunde gälla ocksá för den poetiska tekniken i mannen utan väg — med det viktiga förbehållet, att „förnimmelseelementen“ dar är av en långt mera disparat, robust och stundom rentav brutal art, som vida skiljer dem från Mallarmé. En annan klar olikhet ar Lindegrens förkärlek för att — inte minst i genitivmetaforens form — jamte „förnimmelsesvärlden“ introducera de med den korresponderande abstrakterna. De konkreta bildleden innebär då, från diktarens sida sett, ett slags precisering. I läsarens ögon kan de kanske ibland fá en snarast motsatt effekt.“)). Hallberg vitnar og til Hugos Friedrich((Friedrich (bls. 80): Sobald die Beobachtung tiefer drängt, muss sie erkennen, dass sie mit Begriffen wie und nicht mehr auskommt. Ein anderer Begriff scheint dafür tauglicher: sinnliche Irrealität. Wir meinen damit folgendes. Der deformierte Wirklichkeitsstoff spricht sehr haufig in Wortgruppen, von denen jeder Bestandteil sinnliche Qualität hat. Jedoch vereinigen derartige Gruppen sachlich Unvereinbares auf so abnorme Weise, dass aus den sinnlichen Qualitäten ein irreales Gebilde enststeht. Immer handelt es sich um anschaubare Bilder. Aber es sind solche, die nie dem leiblichen Auge begegnen würden. Sie überschreiten weit diejenige Freiheit, die dank den metaphorishven Grundkräften der Sprache schon immer der Poesie möglich war. Nmgr.: Man vergleiche damit eine auf Novalis bezogenee Bemerkung von H. v. Hofmannsthal: (Aufzeichnungen, 1959, s. 183).)) um að ljóð upphafsmanns módernismans, Rimbauds, einkennist af

skynjuðum óraunveruleika […]: afmyndaður raunveruleikinn birtist oft í orðasamböndum, þar sem hver liður hefur eitthvað skynjanlegt. En orðasamböndin tengi ósamræmanlega hluti svo óeðlilega, að af hinu skynjanlega rísi óraunverulegt. Ævinlega séu þetta skynjanlegar myndir, en yrðu aldrei skynjaðar í raun. […] Dásamlegastar eru þær ljóðrænu setningar, sem lýsa mjög skýrt og ákveðið skynjun sem er hlutlægt ómöguleg, það er sannarlega sköpun í orðum

Þessi lýsing finnst mér eiga einkar vel við um ljóð Steins sem hér er um rætt.

Hér verður borið saman ýmisskonar sérkennilegt orðalag þessara verka, litir, líkingar, samlíkingar, persónugervingar og fleira þess háttar. Leitast er við að taka aðeins ótvíræð dæmi þessa, og ekki tæmandi, til að forðast málalengingar. Af sömu ástæðu þýði ég sænsku dæmin og læt nægja að vísa til þess hvar þau standi, en birti þau ekki á frummálinu nema þýðingin geti orkað tvímælis. Auk ljóðabálka Lindegrens og Steins leitaði ég slíks orðalags í ljóðum Halldórs Laxness (þ. e. í frumprentunum og í fyrri gerð Kvæðakvers, 1930). Eins og ég hefi rakið í Kóralforspili hafsins, ber mest á expressjónisma í ljóðum Halldórs, þ.e. á andstæðum milli sjálfstæðra setninga og textabúta. En á árunum 1926–7 koma stundum fyrir andstæður innan orðasambands, líkt og í Tímanum og vatninu. Það er hálfur annar tugur dæma, sem hér verður að hugað.

Í (enn óbirtri) könnun sem ég gerði á ljóðum blæleitinna skálda (oftast eru þau kölluð nýrómantísk eða sýmbólistar)((Þar tel ég Einar Benediktsson; Sigurjón Friðjónsson; Sigurð Sigurðsson frá Arnarholti; Jóhann Gunnar Sigurðsson, Huldu, Jóhann Sigurjónsson, Jónas Guðlaugsson, Jakob Smára, Stefán frá Hvítadal, Davíð Stefánsson og Tómas Guðmundsson. Orðið blæleitni tek ég eftir listasögu Þorsteins Thorarensen. Frá 19. öld voru könnuð ljóðasöfn Bjarna Thorarensen, Jónasar Hallgrímssonar, Benedikts Gröndals, Steingríms Thorsteinssonar, Matthíasar Jochumssonar, Gríms Thomsen, og úrval ljóða lítilvirkari skálda.)) og skálda frá 19. öld, sýndi sig að allmikill munur er á því hve mikið ber á litaheitum í ljóðasöfnunum. Tíðnin nær frá hálfum af hundraði orðafjöldans í safnriti ljóða frá 19. öld (Þjóðskáldin), en hálfu meira hjá höfuðskáldum aldarinnar, Jónasi Hallgrímssyni og Steingrími Thorsteinssyni, rúmlega einn af hundraði, eins og hjá flestum blæleitnum skáldum. Ennfremur varð ein niðurstaðan sú, að hefðir ríki í litanotkun, allt frá 19. öld og lengstum hjá blæleitnum skáldum, það eru fáir, hreinir litir, sem mestmegnis eru sóttir í íslenska náttúru, eins og Jakob Benediktsson sagði (bls. 119) um Jónas Hallgrímsson. Nokkur einstaklingsmunur er auðvitað á tíðni einstakra lita og tíðni litarorða í heild. En mest ber á sjö litarheitum í þessari röð: blár, hvítur, grænn, svartur, grár, rauður, bleikur. Mörg skáld nota ekki aðra liti. Hér reyndist Jakob Smári hafa algera sérstöðu, hann hefur svo mikið af samsettum litarheitum, að litarorð hans verða alls 30, enda er tíðni litorða mest hjá honum, meira en tvöföld fyrrnefndra, rúmlega tveir af hundraði orðaforðans. Hún er þó aftur tvöfalt meiri hjá Steini, um 5%, þetta er eitt sérkenna hans miðað við fyrri ljóðahefð.

Um litanotkun í kvæðum Steins hefur Svavar Sigmundsson fjallað í grein 1965 (og byggir þar á útgáfunni frá 1964, þar sem fátt er ljóða úr Lokaljóðum Steins). Margt athyglisvert kemur fram í rannsókn Svavars, m.a. að um samsett litarorð voru alls 80 dæmi á móti 95 ósamsettum. Í fyrstu bók Steins, Rauður loginn brann, eru ósamsettir litir þó meira en 4/5, en við breytinguna frá 1. gerð Tímans og vatnsins til 2. gerðar bætast aðallega við ósamsett litarorð, svo þau verða helmingur litarorða í stað þriðjungs. Svavar rekur m.a. (bls. 38 og 40) að algengasta litarorð Steins sé hvítur, í fjórðungi dæma, en næst gangi blár, fimmtungur dæma. Aðeins þriðjungur dæma blás er ósamsett, en meira en helmingur dæma um hvítt. Ennfremur segir Svavar (bls. 44–5):

það eru einkum 4 litir sem hafa fleiri samsett dæmi en ósamsett, þ.e. blár, gulur, bleikur og brúnn. Þeir síðastnefndu 2 eru þó í sérflokki, þar sem dæmin eru svo fá. […] Mestur munur er á svörtum, þar sem samsettu dæmin eru fjórðungur á við hin ósamsettu. Þá er næst rauður, 18:7, en síðast grænn, 11:5, og hvítur 28:16.

Þetta staðfesti könnun mín((Bæði í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins ber mest á hvítum (12 í hvorum), og bláum lit (13 í Tímanum og vatninu, 10 í Lokaljóðum Steins), það er samanlagt meira en helmingur litorða þessara ljóðabálka (45 litarorð alls í Tímanum og vatninu, en 42 í Lokaljóðum Steins) og í hvorutveggja er hvítur oftast hreinn litur, en blár sjaldnast; blátt regn, tálblátt regn, ísblátt vatn, vatnsbláan vegg og blátt gras í Tímanum og vatninu, auk þess er dimmblátt auga, vængbláar hálfnætur, firðblátt haf, fjólublátt ský, bláfextar hugsanir. Naglblá hönd og risblár dagur eru einnig í Lokaljóðum Steins ásamt „kvöldbláum geimi“, „bláum morgni“, vatnið horfir „kolbláum augum“)). Raunar eru flestir litir tengdir einhverjum ákvörðunarliðum. Áhrif þess eru jafnan myndræn skerpa.

Því hefur verið haldið fram (af Silju Aðalsteinsdóttur, bls. 37), að hvítt sé neikvæður litur í Tímanum og vatninu. Mér telst þó aðeins fjórðungur dæmanna benda eindregið til þess, hvítt er í 4 dæmum tengt við harm, sorg og dauða. Svavar telur fleiri dæmi (bls. 39 t.v.), og virðist mér það alveg tilhæfulaust, svo sem rakið var um greinar Peters Carleton og Silju Aðalsteinsdóttur í bók minni 1992 (bls. 85–7). En í Lokaljóðum Steins eru engin slík dæmi um hvítt, það er hinsvegar litur draums og fallegs hests. Sama hlutleysi gildir um blátt. Þetta er myndræn litanotkun en ekki óeðlileg, eins er um margrænt djúpið. Jafnvel þegar um hreinan lit er að ræða í öðrum tilvikum, er hann svo óvenjulegur, að það leiðir til hins sama; myndrænnar skerpu; rauður sjór og grænn sandur í Tímanum og vatninu. Venjulegri litanotkun getur einnig verið myndræn, þegar liturinn er tekinn fram; sólin á gulum skóm, og talað um gult raf og rautt ljós. Ennfremur má nefna að mismunandi litir eru gjarnan settir saman til að skapa andstæður; í Tímanum og vatninu: „Dimmblár skuggi/ á hvítum vegg“, „dimmblátt auga [..] hvít hönd“, „gljásvart myrkrið flaug gullnum vængjum“, „hið rauðgula hnoða“, dumbrauðir fiskar, úr moldbrúnum höndum, ljósgult höfuð, dökkbrýnd gleði, á gráhvítum veginum. Í Lokaljóðum Steins er eins farið að; „Lát […] hvítan vegg verða að húmbláum skugga“, „blásvartir fiskar í glæru vatni“, „Grár fugl í gulrauðu þangi“, glórauðan blómvönd, ryðbrúnan sand, gulhvíta stjörnu, „úr eldgulu rökkri, „gulir hringir á gráum fleti, grænt strik“, „Rautt gler, gult blóm“.

Að öllu samanlögðu virðist litanotkun mjög áþekk í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins, fyrir utan hvíta litinn að hluta, sem fyrr segir.

Litanotkun í mannen utan väg er gerólík þessu. Þar er í fyrsta lagi mjög lítið um liti (ein 30 dæmi, þ.e. 0,5% orðafjöldans, en í hér umræddum ljóðum Steins er tíðnin tífalt meiri (4.5%-5.5%, hið síðarnefnda í Tímanum og vatninu). Litir mannen utan väg eru nær alltaf hreinir, og mest ber á gráum lit. Það er litur steins, auga náttúrunnar, hárs (Medúsu), angistar, loks er silfrað (xxxix) og krómað (xxxv). Næst gengur svart (5 dæmi), einnig mest neikvætt: tár, dægur, segull haturs, geimur, riddari. Rautt er haft um blóð (2), varir og eld. Blátt er litur himins og rökkurs, ísblás hafs, kristalls og reykblár svali hellis. Grænt er auðvitað haft um gróður, lauf og stilka, en einnig um þörunga og fangavist! (iii, 10). Ennfremur eru gulnuð lauf, gulnandi straumur (xviii, 1) og gullið skrín. Brúnt er sólbrennt andlit og moldlitar axlir. Hvít er krúna dauðans og óendanleg hvít hönd (ix, 5). Í heild virðist þetta einföld litanotkun, yfirleitt neikvæð og næsta hefðbundin, líkt og sjá má á 19. aldar ljóðum íslenskum.

Fræðimaðurinn Donald Davidson hefur skrifað merkt rit um myndhvörf, það að tala um einn hlut sem væri annað, t. d. ævikvöld. Mér sýnist hann hafa lög að mæla (bls. 254) um að myndhvörf (öðru nafni líkingar) verði ekki útlagðar, tengsl kenniliðar (þess sem um er talað, „source“ á ensku) og myndliöar (þess sem líkt er við, „target“ á ensku) séu ævinlega ótæmandi, a.n.l. óræð. í eftirfarandi umfjöllun hér verður því helst fengist við hverju er líkt við hvað, og hve breitt bil er á milli þeirra liða. Það bil er jafnan svo stórt, og fjölbreytni kenniliða og myndliða svo mikil, að ekki virðist ávinningur að nánari flokkun, t.d. eftir því hvort myndhvörfin byggjast á útlitslíkingu liðanna eða afstöðu (analógíu).((Slík flokkun tókst aðeins með sjöttung líkinga Tímans og vatnsins (11 af 64), og fjórðung líkinga Lokaljóða Steins (17 af 73). Afstöðulíkingar voru samanlagt ívið fleiri (15) en skynjunarlíkingar (13).)) Hinsvegar er aðgreindur undirflokkur líkinga, þar sem eru persónugervingar, þ.e. að talað er um hugtök, hlut eða náttúrufyrirbæri eins og það væri mannvera. Einnig er talað um lífgervingu (eða lífgun), en þá er talað um dauðan hlut eins og hann væri lífvera, oftast dýr eða fugl. Þannig talar t.d. Jakob Smári um ský sem hesta- stóð, Einar Benediktsson og Tómas Guðmundsson tala um öldur eins og þær væru hestar, en Jóhann Sigurjónsson líkir myrkrinu við hest í „Sorg“. Einkum verða þó líkingar flokkaðar eftir formi, í eignarfallssambönd, viðlíkingar og aðrar líkingar.

Þær hafa verið algengar í ljóðum frá aldaöðli. Einna algengast held ég sé að persónugera náttúrufyrirbæri. Þau verða lesendum þá nákomin; t.d. hjalandi lækur eða foss, blær hvíslar, sólin brosir, ský grúfa grátþung. I könnun minni á ljóðum þjóðskáldanna á 19. öld reyndust persónugervingar vera að meðal- tali fjórðungur líkinga að tiltölu, helmingur hjá blæleitnum, en fóru uppí fjóra fimmtu líkinga hjá sumum skáldum (Sigurjóni Friðjónssyni og Huldu). Þær eru tiltölulega fáar í Tímanum og vatninu (5 af 64), en þriðjungur (75) líkinga Lokaljóða Steins. Hjá þjóðskáldunum er fjórðungur persónugervinga fyrir- bæri himins og ljóss, ámóta tíð eru jarðnesk fyrirbæri (Ísland, fjall, o.þ.u.l.). Nokkuð minna er um persónugervingar vatns, öldu, fljóts o.þ.h., en sértök eru sjöunda hver persónugerving. Hjá eftirfarandi skáldafylkingu, blæleitnum, breytast hlutföllin nokkuð. Himnesk fyrirbæri eru meira en þriðjungur persónugervinga. Fjórðungur er persónugervingar manngerðra hluta, t.d. skip, sverð, hljóðfæri, kvæði. Sjöttungur persónugervinga er haf, öldur, ár, lindir o.þ.h., en áttundi hluti dæma er um jörð, fjöll, kletta, ís o.þ.h. Litlu færri eru persónugerð tré, jurtir, gras og blóm, en fuglar eru einu lífverurnar sem eru persónugerðar. Sértök (einkum tíminn, lífið, dauðinn, kyrrð, hljóð, draumar, langanir og minningar) eru einnig áttundi hluti persónugervinga. Sem sagt, meira verður um persónugerða hluti á kostnað náttúrufyrirbæra. Einstök skáld skera sig svo úr. Stefán frá Hvítadal hefur að vísu nær þriðjung persónugervinga sinna um himin og ýmisskonar ljós, en meira en helmingur persónugervinga hans er um sértök, eins og rúmur þriðjungur persónugervinga Tómasar og Davíðs.

Þegar litið er á hverskonar athæfi er notað til að persónugera þessi margvíslegu fyrirbæri, vekur athygli að hægt, blítt og ljúft yfirgnæfir, það er um helmingur dæma bæði hjá 19. aldar skáldum og hjá blæleitnum. Mest ber á atlotum (nær áttunda hver persónugerving), og a.m.k. þriðjungur þeirra dæma er atlot móðurveru við barn, ýmisskonar náttúrufyrirbæri eru í móðurhlutverki, en ljóðmælandi fær stundum hlutverk barnsins. Þetta yfirlit byggir á takmörkuðum fjölda skálda, en mér þykir líklegt að það sýni hvað var algengt áður en kom að ljóðabálkunum sem hér eru í sviðsljósi.

Persónugervingar eru oft óvenjulegar í mannen utan väg. Hallberg segir (bls. 541) að þar sem hefðin hafi verið að gera sértök skynjanleg líkt og fyrirbæri klassískrar goðafræði, þá sýni Lindegren sértökin í svo sláandi athöfnum, að það hindri myndræna skynjun. Kenniliður og myndliður séu settir í sláandi andstæður, hlutlægt. stíllega og tilfinningalega. Þannig auki þessar myndir á heildarmynd sundrunar.

Mest er um sértök, það er helmingur persónugervinga mannen utan väg((Það eru einkum: sannleikur, blessun, slokknun, eyðing, einfaldleiki, eilífð, dauðinn, kærleikur, örlög, lygar, minni, neyð o.fl.)). Í ljóðum Steins, bæði Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins eru sértök þriðjungur persónugervinga, mun meira en hjá flestum íslenskum skáldum sem ég kannaði (1800–1933), en hitt eru náttúrufyrirbæri, einkum vatn, sól og dagur. Mest er um kvöl og örvæntingu í persónugervingu sértaka mannen utan väg: tóminu blæðir (xxxvii, 11–12), neyðin hrópar (xxxvi, 7), dauðinn hristir eitthvað óvænt fram úr erminni.

Í ljóðum Steins er ein af fimm persónugervingum sértaka Tímans og vatnsins neikvæð (sorg), en önnur hvor (af átta) í Lokaljóðum Steins. Hegðun persónugervinga Steins er yfirleitt mjög kyrrlát, það er sofið, horft, nærvera, ganga. En svo kemur fyrir sérkennilegri hegðun; vatn málar mynd (1), „steinninn hló“ (4). Dagar eru síðhærðir (15) og kyrrstæðir af ótta (7). Í Lokaljóðum Steins eru ámóta dæmi: „einfættir dagar[…]/ koma hlæjandi/ út úr hafsaltri rigningu/ eilífðarinnar“ (Vegurinn 3), og dagur er ástleitinn (0,1), Hér er meira um myndræna lýsingu á hegðun t. d. sértaka: „feigðin heldur sér/ frammjóum höndum/ í fax“ (Hvítur 3), „auðn þess, er sorg þín brenndi“ (Dögun 3), „sorg mín fór höndum/ um hug þinn nakinn“ (Sorg 3), „svaf hugsun mín nakin í hvítum beði“ (Hádegi 1), „Og bæn þín nam staðar/ á bláum morgni“ (Tíminn og 3), „Tíminn/ leggur hvítar hendur sínar/ yfir regngljáðan veginn“ (Vegurinn 1), „vegurinn smýgur/ út úr höndum tímans“ (Vegurinn 2). Einnig er skynjun umhverfisins persónugerð: „Ég sá myrkrið rísa/ til móts við ljósið/ í mjúkri gleði“ (Hádegi 2), „lát húmið koma/ á háum skóm“ (Húsið 1, minnir á persónugervingu sólar í Tímanum og vatninu 3), „og vatnið horfir á eldinn/ kolbláum augum“ (Draumurinn 2), „Og vatnið lyftir eldinum/ eins og glórauðum blómvendi/ og réttir draumnum“ (Draumurinn 4), „ströndin beygir sig niður/ að hafinu og hlær“ (Ströndin 1). Einnig eru hlutar manna eða gerðir persónugerð: „Mitt hjarta er barn/ í bárunnar fangi“ (Landslag 3). Framandlegra er „Lát fótatak mitt/ dreyma fjarlægð sín sjálfs“ (Gamall 2), „nafn mitt hélt áfram/ á nafnlausum vegi/ til næsta dags“ (Rigning 3). Mótsögn er í „á hlæjandi öldum/ hins hljóða lags“ (Ó, 2).

Þetta síðasta minnir á undarlega persónugervingu tára í ljóðum Halldórs Laxness: „og drifin spor mín líkum hvítra tára“. (í áfanga 1,1-2). Ennfremur er sorg persónugerð með andstæðri tilfinningu: „á sælum vörum sorgarinnar,/ sofa turnar borgarinnar“. (Nótt 1, 11–12). En hér er ennfremur tvinnað (eins og síðar verður komið að), mannvirki er staðsett á miklu minni líkamshluta, þ.e. turnum má vera líkt við orð eða koss.

Í ljóðum þjóðskáldanna reyndist nær helmingur líkinga vera hafður um sértök, en þeim einkum líkt við eitthvað gert af mönnum, tæki, ljóð, o. fl. þ. h. Svipað var um eftirfarandi skeið, blæleitin ljóð.

Því hefur verið haldið fram að líkingar skálda séu fyrst og fremst tilbrigði við algengar líkingar daglegs máls. Ekki staðfestist sú niðurstaða hjá mér, einungis fimmtungur líkinga fyrrnefndra ljóðasafna virðist mér greinilega byggja á algengum líkingum daglegs máls, og kom þessi hversdagssvipur einkum fram hjá Davíð Stefánssyni og Stefáni frá Hvítadal, en síst hjá Einari Benediktssyni, Sigurjóni Friðjónssyni, Sigurði Sigurðssyni frá Arnarholti og Jóhanni Sigurjónssyni. Í þessum algengu líkingum ber langmest á því að tilfinningum sé líkt við eld eða ís, að lífinu sé líkt við ferðalag, dag eða draum. Talað er um tímann sem straum og haf. Augnatilliti er líkt við sindur, eld eða demant, við lind, hyl eða ós. Hafi og öldum sérstaklega er líkt við lífverur, himni við höll, sal eða kirkju, myrkri við fljót, haf eða hjúp. Snjó er líkt við hjúp eða líkklæði. Sólskini er líkt við eld, við foss, brim eða haf, tunglskini við fljót eða öldur, sól og stjörnum við auga.

Hér verða líkingar Steins nú flokkaðar eftir algengustu formseinkennum.

Þær eru einkar áberandi í líkingum þessara ljóðabálka. Hallberg flokkar nokkur dæmi þeirra í mannen utan väg (bls. 543 o.áfr.), og verða oftast fyrir sértækir kenniliðir líkt við hlutlægan myndlið. Hallberg tilfærir ekki dæmi þessa, en ég tíndi saman um fjóra tugi dæma.

Í mannen utan väg táknar rúmlega helmingur kenniliða einhverskonar tilfinningar eða fyrirbæri sem afstaða er tekin til, og eru neikvæðar þrefalt algengari en jákvæðar. Af myndliðum er þriðjungur einhvers konar mannvirki, en í rúmum fjórðungi er líkt við náttúrufyrirbæri ljóss, hljóða, grundar o.þ.u.l., en ámóta mikið skiptist síðan jafnt á jurtir, dýr og líkamshluta manna. Fyrir kemur hefðbundin tenging kenniliðar og myndliðar, svosem járnteinn vilja (vi,14), en það er undantekning, yfirleitt er sambandið mjög framandlegt.

Í Tímanum og vatninu eru alkunn áþekk eignarfallssambönd sértæks kenniliðar og hlutlægs myndliðar. En þar er oftast líkt við náttúrufyrirbæri, svo sem ljós: „hvít birta/ harms míns“ (17, tvisvar), „ímynduð birta/ míns ullhvíta draums“ (19), „hlaðið glæru ljósi/einskis“ (9), „tunglskin hverfleikans“ (11). Þetta minnir á líkingar í mannen utan väg: t.d. „sólir grimmdar“ (xxxiii). Einnig líkir Steinn sértökum við hljóð: „í þungan samhljóm/ einskis og alls“ (16). sömuleiðis líkir hann við aðra skynjun: „finn mótspyrnu tímans“ (21), „þung angan/ hins óskiljanlega“ (Augu mín 2), „út úr hafsaltri rigningu/ eilífðarinnar“ (Vegurinn 3). Ennfremur er sértökum líkt við þiðnandi fjall og snjó: „Undir þáfjalli tímans“ (16), „fjall tímans“ (Augu mín 3), „undir kvöldsnjó/ efans“ (9) minnir á „ljós efans“ í mannen utan väg (xvi, 4); við jurtir: blóm dauðans (3), „hið hvíta blóm dauðans“ (3, sbr. „ber þistill bræðinnar“, mannen utan väg iv, 14). Steinn líkir sértökum við líkamshluta: „í hálfluktu auga/ eilífðarinnar“ (21), sbr. „auga sannleikans“ (mannen utan väg xxxiv, 3), límkenndur vökvi/ verðandinnar“ (11, væntanlega er líkt við vessa), en aðeins fimmtungur hjá Steini er líkingar sértaka við mannvirki, þ. e. einkum hluta bygginga: „bakdyr eilífðarinnar“ (12), „hvolfþak hamingju minnar“ (11), „um möndul ljóssins“ (21), eilífðinni er líkt við hús þegar talað er um „húsvörð eilífðarinnar“ (Tíminn og 1), sbr. í mannen utan väg: súla örvæntingar (i, 2), múrveggur haturs (xxviii, 7), salur undrunar (xxxiii, 13), gangur óraunveruleikans (xxxiv, 6). Í Lokaljóðum Steins er „Og hinn hvíti vagn draumsins/ nemur skyndilega staðar/ á þríhvelfdri brú vatnsins“ (Draumurinn 3), sbr. „kerra tímans“ (mannen utan väg xxv, 13). Athygli vekur að ekki er um „eðlilegt“ eða hefðbundið samband liðanna að ræða, það er jafnlangsótt og í mannen utan väg.

Hallberg rekur dæmi þess að stundum eru báðir liðir hlutlægir í eignarfallssamböndum mannen utan väg. Allt um það er sláandi langt bil á milli þeirra, svo útkoman verður óræð. Mest ber á því að fyrirbærum náttúrunnar sé líkt við manngerða hluti. Ekki held ég þó að þessar líkingar geri fyrirbærin nákomnari lesendum, frekar að þau verði ankannaleg. Þannig er talað um fuglatjald himingeimsins (xiii, 6), sagt er að dagurinn fari í aflöguð klæði vindsins (xii), sólinni er líkt við skip með rifuð segl, reyndar undir svansvæng (xviii, 4), talað er um hlið sjóndeildarhringsins (xxxviii, 11), vindurinn þyrlast milli þeirra, einnig hefur stormurinn þröskuld (xxi). Skýi er líkt við lífveru, það hefur lungu (xxvi, 11), en afmarkaðra er að haustinu er líkt við hest, raunar stafar mildu ljósi frá hófahljóðinu! (xxvii, 8). Væntanlega er fiðrildum líka líkt við hesta, þegar talað er um augnablökur þeirra sem svo biðjast fyrir! (xxv, 8).

Einnig í Tímanum og vatninu eru dæmi þess að báðir liðir séu hlutlægir. Orðið „efni“ er raunar næsta sértakslegt, en hér er það afmarkað sem brennandi og líkt við rándýr: „handan blóðþyrstra vara/ hins brennandi efnis“ (3), kvöldinu er hinsvegar líkt við eitthvað sem brennur, en myrkri augans! við hlut sem berst í kvöldið: „myrkur auga míns/ berst í mjúkum hlátri/ inn í kaldan eld/ kvöldsins“ (11). Í Lokaljóðum Steins er hinsvegar myrkri líkt við vatn, og er það hefðbundnara: „vatn myrkursins“ (Ljóð 3).

Þær eru eitt mest áberandi einkenni Tímans og vatnsins. Sömuleiðis gætir þeirra nokkuð í mannen utan väg, og eru sumar ekki óvenjulegar, þótt skáldlegar séu. Þannig fyllist herbergi hægt af draumum, einsog brunnur fyllist af vatni (xxii, 1), regni er líkt við blóð (xxvi, 12), talað er um að sitja fastur sem fluga í neti (xxviii, 3). Mun meira ber þó á langsóttum samlíkingum. Í Tímanum og vatninu eru viðlíkingar með „einsog“ 32, þ.e. litlu fleiri eignarfallslíkingum, það er mun algengara en í mannen utan väg. Í Lokaljóðum Steins eru þær aðeins 19, þ.e. tveir þriðju á við Tímann og vatnið (miðað við orðafjölda texta).

Einnig hér er sértaki oft líkt við eitthvað hlutlægt, þó ekki eins oft og í eignarfallssamböndum. Sumt er auðskilið í mannen utan väg, svo sem að fullkomnun (þ.e. aðlögun að væntingum annarra) sé mótuð í málm og sé eins og fangi í stöðluðu brjósti (i, 10). Torskildara er að líkja þolinmæði við lök um nótt í trjám, sem þar að auki eru nýfrelsuð (eins og í sértrúarsöfnuði! iii, 7–8). Loks er rennandi vatn og speglar sem eilífðarreykur, og sem trú staflað á eymd sem er farartæki (ii, 3–4 & xxxviii 3–4). Dæmin eru fá, en þessar samsetningar eru ekki ólíkar framangreindum eignarfallssamsetningum sértaka og hlutlægs í mannen utan vág. Í samlíkingum Steins er sértökum oftast líkt við náttúrufyrirbæri. Í Tímanum og vatninu er tilfinningum líkt við blóm: „Á tvítugu djúpi/ svaf trú mín og ást/ eins og tvílitt blóm“ (2), en einnig er sú samlíking höfð um annarlegra fyrirbæri: „Eins og furðuleg blóm/ vaxa fjarlægar veraldir/ út úr langsvæfum /líkama mínum“ (21). Einnig er tilfinningu líkt við dýrmætt efni í skartgripi: „sorg mín glitraði/ á grunnsævi þínu/ eins og gult raf.“(5). Kunnuglegra er að líkja sorg við haf, sömuleiðis að sorg eins nái fundi annars, en það gerir haf ekki nema hér: „falin sorg mín/ nær fundi þínum/ eins og firðblátt haf“ (10). Loks er hugsunum líkt við hesta, annarlega lita: „Eins og blóðjárnaðir hestar/ hverfa bláfextar hugsanir mínar/ inn um bakdyr eilífðarinnar“ (12). Einnig er líkt við manngerða hluti, og er auðskilinn fallvaltleikinn í annarri samlíkingu: „líf mitt stóð kyrrt/ eins og kringlótt smámynt,/ sem er reist upp á rönd“ (6). Tíminn er „eins og mynd“ (auk þess að vera „eins og vatnið“, sem er öllu hefðbundnara, 1), einnig hvarf hann „eins og tár, sem fellur/ á hvíta hönd“ (6).

Í Lokaljóðum Steins er hér einna hefðbundnast að líkja lífinu við ferðalag, að vísu með nokkuð óvenjulegum og myndrænum hætti: „Eins og löng, löng ferð/ á línhvítum fáki/ er líf manns.“ (Hvítur 2). Sérkennilegri er önnur líking um lífið: „Eins og logandi fingur/ kringum lokaða vitund mína/ fór líf þitt“ (Hringurinn 1). Kunnuglegra er að líkja draumi við fugl: „hvítt eins og vængur/ míns fyrsta draums/ er fax hans“ (Hvítur 1), en sérkennilegra er að líkja hugsun við bráðið vax: „Og hugsun mín hvarf/ í hinn heita jarðveg,/ sem hálfstorkið vax“ (Rigning 2).

Hjá Halldóri Laxness er töluvert um að sértök séu tengd hlutlægum fyrirbærum með samlíkingum. Fyrir koma kunnugleg atriði, auðmýkt hins lægsta jarðargróðurs, og sál er líkt við fugl: „Sál mín er auðmjúk eins og lítið gras,/ ástrík og trúuð líkt og heimskur fugl“ (Ljóð 4, 3–4). En hitt er undarlegra að líkja sálinni við tiltekna mannveru: „Önd mín er frjáls eins og útlendur prestur“ (Vorkvæði 2,3), eða hluta hennar við nýtækni í samgöngum: „samviskulaus eins og bifreiðaumferð í aprílmánuði“ (Nótt 6,2). Einnig er sömu árstíð líkt við dýr: „Apríllinn fnæsir sem fælinn hestur/ falinn í kálgörðum Hörpu“ (Vorkvæði 2,1–2).

Stöku sinnum er hlutlægu líkt við sértækt. Í mannen utan väg er blár litur á ísi lögðu hafinu eins og frelsi, og blaktir sem fáni (xxii, 13). Í Tímanum og vatninu er vatni líkt við vitund, enda er um hvort tveggja sagt að það sé: „kalt og djúpt“ (1) og nóttin kemur „eins og nafnlaus saga“. — en þá „Inn í hugans neind“(13), sem óhjákvæmilega er óskiljanlegt.

Hjá Halldóri Laxness er það sem virðist einna undarlegast: „Dagleið mín var sem draumur svartrar konu“ (Í áfanga 1,1–2).((Eins og margar langsóttar líkingar má einnig þessi fá auðskilda, sérstaka túlkun. Þetta gæti með sanni sagt maður sem hefði allan daginn verið að snattast fyrir þeldökka konu sína, eins og greinarhöfundur! En svo einstaklingsbundin túlkun, án samhengis við annað í verkinu, hlýtur að vera ómerk.))

Formlega eru víðlíkingar útskýringar. En síst eru þessar viðlíkingar til skilningsauka, t.d. þegar hlutlægu er líkt við hlutlægt í Tímanum og vatninu, svosem þegar hljóði er líkt við ljós: „þytur óséðra vængja/ fer um rökkvaða sál mína/eins og rautt ljós“(8), „rödd þín […] eins og rautt ljós“ (8). Einnig birtist ljós sem manngerður hlutur: „Dagseldur, ljós […] eins og gler“ (7). En dögum er einnig líkt við fugla (eins og röddinni áðan): „Eins og nýskotnir fuglar/ falla nafnlausir dagar/ yfir náttstað minn.“ (12). Andstæðu þeirra, myrkrinu er einnig líkt við fugla; „Ég sá myrkrið fljúga/ eins og málmgerðan fugl/ út úr moldbrúnum höndum mínum.“ (16), sömuleiðis er því líkt við hjól: „Ég finn myrkrið hverfast/ eins og málmkynjað hjól/ um möndul ljóssins“ (21), einnig í Lokaljóðum Steins: „jörðin er full af myrkri,/ sem snýst í hringi/ eins og mylluhjól“ (Ljóð 2), „Og ljós mitt beið/ hinnar löngu nætur/ eins og lokað blóm“. (Húsið 3), „sökkvir/ stjörnu sinni/ eins og bjúgmyndaðri perlu/ í vatn myrkursins“ (Ljóð 3), einnig er mannvirki líkt við lífveru: „vegurinn smýgur/ út úr höndum tímans/ eins og blásvartir fiskar/ í glæru vatni“ (Vegurinn 2), Sandi er líkt við haf í mótsagnakenndu orðalagi í Tímanum og vatninu: „grænn sandurinn/ var allt í kringum mig/ eins og haf í hafinu“ (14, orðasambandið minnir á „lind lindanna“ („kállornas kálla“ í mannen utan väg xx, 5). Líkamshlutum (í víðustu merkingu) er líkt við skugga, hluti og fugl: „svipur þinn rann/ eins og svalkaldur skuggi/ milli svefns míns og draums“ (19), „Meðan andlit mitt sefur/ eins og óslokkið kalk/ í auga fljótsins“ (12), „Og hönd mín sökkur/ eins og sprengja/ djúpt inn í fjallið“ (14), „Eins og margvængjaður fugl/ flýgur hönd mín á brott/ inn í fjallið“ (14). Í Lokaljóðum Steins er náttúrufyrirbæri líkt við mannlegt: „Klettur, sem rís/ upp úr ryðbrúnum sandi,/ eins og risahönd“ (Landslag 1) og öfugt: „sé hönd þína bærast[…] eins og blóm sem grær“ (Liðinn dagur 2). Loks er kunnuglegri líking af því tagi: „Lát blóð þitt drjúpa/ eins og dökkt regn/ yfir draum minn“ (Tveir draugar 2). „Stóð þögn mín/ eins og þroskað ax.“ (16). Þessar sundurleitu líkingar um sama fyrirbæri sýna best að samband kenniliðar og myndliðar ræðst af geðþótta, eða m.ö. o. af mjög frjálslegri sköpun.

Áþekk dæmi eru í mannen utan väg. Skiljanlegt er að það að þreifa á áferð húðar geti minnt á blindralestur, og hví þá ekki að húðin minni á lofsöng á blindaletri (xxii, 6). Flóknara er krossfest X, hvað þá að munnur taki á sig líkingu þess (jag så hans mun vidgad som ett korsfäst X, xvii, 13), eða að svefn einhvers sé eins og minnismerki grænna stilka (xxii, 9-10). Eða nafnlaus eyðingin, maður fellur eins og dögg á gröf tímans (i, 14). Einnig eru þess dæmi að sértaki sé líkt við sértækt. Fyrrnefnd líking mannen utan väg um munn sem krossfest X er einnig kölluð einföld [stærðfræði]líking um pyntingar, sameiginlegt er að vera þriðja stigs (xvii, 13-14). Gamalkunnugt er að líkja trú við bjarg, en hér er því aftur líkt við hirðisstaf (einnig guðfræðilegt!), sem er stungið í mold, en sú [gróður]mold er þá guð (xxxix, 9-10). Þessi keðja líkinga er augljóslega hönnuð til að vera óskiljanleg röklega. Í Tímanum og vatninu er altækustu sértökum líkt við skip (eða hvað sem nú er gróið maurildum), en því er aftur líkt við guð: „Kemur allt,/ kemur ekkert,/ gróið bylgjandi maurildum,/ eins og guð” (7) — og enn er samlíkingin síst til skilningsauka.

Auk þessara sambanda bendir Hallberg á annarskonar orðasambönd mannen utan vág með svipuð tengsl innbyrðis. Sum eru að vísu hefðbundin, mannhaf (viii, 14), hvirfilvindur haturs (xxix, 9), en sérkennilegra er að sjá verði þjáningar flýja inn í bakgrunn trúar (v, 8). Sum önnur orðasambönd má sjá sem vísanir til kunnra bókmenntaverka; eilífðarskógur (ix, 9) gæti vísað til upphafs Gleðileiksins guðdómlega eftir Dante, en hungurturn (ix, 1) til 33. Vítiskviðu sama verks. Skondnari er vísun til grísku goðsagnarinnar fornu um Medúsu, höfuð hennar ber slöngur í stað hárs, en jafnframt er höfðinu hér líkt við skip; langt úti í hafinu vaggar höfuð Medúsu með gránandi slöngur og masturskörfu eilífrar sorgar (xxix, 1).

Þá eru nokkur dæmi þess að mannlegu atferli sé líkt við eitthvað efniskennt. Snökt er smitað eins og lífvera (i, 5), en röddum er væntanlega líkt við báta, þær vaggast á vatninu (iii, 2), en kvalaópi er líkt við sjálfhreyfðan (?!) stein (Sysifosar?), sem veltur upp fjall og kastast fram af bjargi (v, 11–12). Ennfremur er líkamshluta líkt við hluti, og gildir það einkum um augu. Þeim virðist líkt við skip, þó skýkennd séu (molniga ögons ankarplats xvi, 9), annað auga er skrælt eins og kartafla og brennur (v, 5), það hvílir á sökkli, stíft og myrkvað, og er ekki ljóst við hvað því er líkt (xiii, 4–5), en auga á sökkli birtist á málverki frá 1923 eftir belgíska surrealistann Magritte. Auga risa rann frá faðmlögum mælanda upp til hárs stjarnanna (xi, 9-10). Hjarta sitt vill mælandi mála með rjúkandi hugrekki (xiv, 12), það er tilbrigði við gamalkunna hugmynd um að hugrekkið búi í hjartanu, hér er því bara tyllt utan á. Fólki er líkt við vökva; okkur skolar eftir veggjum, og er vaggað í blýi (xix, 13). Einnig eru slíkar líkingar hafðar um hluti sem eru fjarlægari lífverum; t.d. er eyðimörk líkt við teppi, en slæða er úr ösku (xiv, 3–4). Í holaðri þoku brotnaði vatnsliljuhiminn (xiv, 1).

Í Tímanum og vatninu yfirgnæfa áður taldar tegundir líkinga (viðlíkingar og eignarfallssambönd), en þó má telja fáein dæmi annarra, í eftirfarandi líkingu er hugsanlega talað um snjó: „Himinninn rignir mér/ gagnsæjum teningnum/ yfir hrapandi jörð“ (7). Oft er líkt við fugla, t.d. nóttum, en tunglinu við hús í sama ljóði: „Sofa vængbláar hálfnætur/ í þakskeggi mánans“. Myrkrinu er líkt við óvenjulitan fugl eða skordýr: „gljásvart myrkrið flaug gullnum vængjum“ (16). Rödd viðmælanda er líkt við fugl en sértaki við trjágróður: „Meðan rödd þín flýgur/ upp af runni hins liðna“ (8). Sálinni er líkt við skóg eða sal: „þytur óséðra vængja/ fer um rökkvaða sál mína“ (8), og má sjá það sem mynd þess hvernig hugmyndir hvarfla að fólki. Hefðbundnara er að hugur mælanda flýgur (17), en við hvað draumi hans er líkt, ullhvítum (19) er erfiðara að segja, gæti verið ský. Draumur mælanda „glóði í dulkvikri báru“ (10), og er ekki gott að vita hvort þar er enn líkt við raf eða annað. Þessar líkingar snúast einkum um drauma í Lokaljóðum Steins, og er mest líkt við náttúrufyrirbæri, en nokkuð við mannvirki. Sértak er t.d. gert efniskennt með lit (sem er þó einnig afmarkaður með sértaki): „úr dulhvítri fjarlægð“ (Húsið 2), einnig er hug líkt við efni, líkt og í Tímanum og vatninu: „við brennandi huga minn“ (Tíminn og vatnið 3). Draumi er líkt við fugl, en það er degi hér líka, draumurinn er ungi hans: „Meðan draumur minn felst/ undir drúpandi vængjum/ dagsins í gær“ (Liðinn dagur. 3), einnig er draumi líkt við jarðveg, sem þrá er líkt við jurt í: „Lát dauðvona þrá mína/ skjóta djúpum rótum/ í draum þinn“ (Tveir draugar, 1). Sérkennilegra er að líkja bæn við dautt efni og neikvætt: „bæn mín fellur/ yfir blekkingu tímans/ eins og blakkt ryk“.

Minna er hinsvegar um að hlutlægu sé líkt við annað hlutlægt fyrirbæri, en þar ber mest á nótt og degi. Degi er ekki bara líkt við fugl, heldur einnig við hús, og (blóðugan) líkama: „Undir hálfþaki dagsins“ (Hádegi 1), „í blóðstokknu ljósinu“ (Liðinn d 2), en myrkri er bæði líkt við járn, gróður og hest: „ryðbrunnið myrkur“ (20), „Upp af svefnþungum gróðri/ saltsins og dimmunnar“ (Augu mín 2), „myrkursins fax“ (0,3), Loks má telja að þögn virðist líkt við fljót: „þögn mín rann/ út í þrotlaust djúpið“ (þögn, 3).

Hjá Halldóri Laxness eru óskiljanlegri aðrar líkingar: „Heimur vor er ljóðdjásn frá lungunum til nefsins/ Lofgerð vor er úthverfa grískra sjúkdómsnafna“. (Nótt 1,3–4). Enn lengra gengur þessi tvinnaða líking: „þú græddir upp ljóðastraums gullmörk/ með göllum á freraslóð“ (Borodin 1–2). Eins og ég rakti áður (1992, bls. 58 o.áfr.) virðist röklegur skilningur kerfisbundið útilokaður.

Hér höfum við séð mörg dæmi um langsóttar líkingar, raunar er það megineinkenni þessa líkingasafns alls, hve langt er á milli kenniliðar og myndliðar, og geðþóttakennt að tengja þetta tvennt. En auk þess er það sameiginlegt einkenni á mannen utan väg og ljóðum Steins að ganga skrefi lengra á sömu braut, að tvinna líkingar svo, að flétta einni langsóttri líkingu í aðra. Útkoman verður þá óræð.

Stundum eru tvær ósamstæðar líkingar bara tengdar í mannen utan väg: Innilokaðar auðnir dragast eftir fingrum manns, en fyllt krukka múmíunnar syngur vongóð (xvi, 5-6). Flóknara er eftirfarandi dæmi með tveimur óvenjulegum persónugervingum. Líkt og dúnkraftur tekur lauslega á köllun sinni, þannig reka fljót hælinn í gegnum jörð skorts (ii, 3–6). Ekki er svo langsótt að líkja trjákrónum í vindi við stökktjald (trampolínu), það er myndrænt, en trén eru þá blinduð (xiv, 2). Kunnuglegt er það að líkja skýjum við turn, en hér bætist við að hann grefur bergmál okkar (xvii, 10, fiðlan rennur braut sína (líkt og tungl) umhverfis dimma plánetu hjartans (xxxix, 2), það blikar á krómaðan harmleik innan við naflann (xxxv, 5). Nokkuð sérkennilegra er að sjá sig settan sem stein inn í múrvegg haturs, einkum þegar þar við bætist samkennd steinanna, sem er eins og gleði lyngs! (xxviii, 7–8). Sniðin augu eru með hellisskúta reykblás svala, sem kennir fallandi dropum angistar! (ix, 3–4). Stormi er líkt við fellt dýr, en óður hundur lepur [blóð?] úr hálsi þess (xxv, 2). Hinsta [!] brim hafsins týnist í völundarhúsinu og ljósker eru tendruð í kóralaugum hins sökkta og þegar þau speglast í blæðandi vörum árans, spólumst við ósýnileg inn í hella hvert annars (xix, 7–10), en skrjáfið í brostnu köngulóarnetinu hræddi fugl gleymskunnar til járnvængja, sem rispuðu ljósbláan mosa himins og stökktu rauðu á máttugt knýttan hnefann þangað til hljómurinn sauð og fjallstindarnir brotnuðu til þess að sólin dveldist lengur (xxiii, 7–12). Þetta ætti að nægja til að rifja upp áþekk dæmi, áður talin. Lesendur geta óljóst skynjað eitthvert samhengi, sérstaklega í undiröldu tilfinninga, en hér er vandlega girt fyrir röklegan skilning.

Í Tímanum og vatninu er svipað á ferli, og hafa mörg dæmi þess þegar komið fram, en um þverbak keyrir í dæmum sem: „Handan blóðþyrstra vara/ hins brennandi efnis/ vex blóm dauðans“ (3) –það samræmist ekki skynheimi okkar né líkingahefð að blóm vaxi bak við varir, hvað þá varir hins brennandi efnis, sem ekki verður vitað hvað er. „Á hornréttum fleti/ milli hringsins og keilunnar/ vex hið hvíta blóm dauðans“ (3). Þetta er óskiljanlegt vegna þess að flötur getur vart verið hornréttur á hring og keilu, sem hann stendur á milli, og á hvað þá? Síðan koma samtengdar andstæður þessara stærðfræðifyrirbæra, blóm og dauði. Ætla mætti að „engill hraðans“ færi hratt í gegnum eitthvað, en það er þá öfugt, líkt og þráfaldlega sést hjá Lindegren (skammbyssa leitar handar, sjúkdómur flýr undan smásjá, o.fl. þ.h.): „Dagseldur, ljós,/ í kyrrstæðum ótta/ gegnum engil hraðans,/ eins og gler“ (7), síðasttalin viðlíking gerði þetta fullkomlega óskiljanlegt, væri svo ekki fyrir. Líking um (þiðnandi) fjall tímans sáum við í Tímanum og vatninu, en í Lokaljóðum Steins verður hún enn torræðari við að það færist í hönd manns: „Eins og fleygmyndaður veggur/ rís fjall tímans/ upp af flötum lófa((sbr. fyrrgreint dæmi hjá Halldóri Laxness: „á sælum vörum sorgarinnar/ sofa turnar borgarinnar“.)) mínum“. (Augu mín, 3) og „stend ég blindur og einn/ með fjall tímans/ í framréttri hendi“ (Augu mín 4). Í sama ljóði rennur líkami mælanda á undarlegan hátt saman við hafið (líkt og Hallberg benti á um mannen utan väg); „Augu mín týndust í hafið/ og hafið rann burt/ yfir hendur mínar“ (Augu mín 1).

Í ljósi framangreinds eru auðskilin einkunnarorð fyrstu útgáfu Tímans og vatnsins, orðuð af Archibald McLeash: „A poem should not mean but be“. Áður orðaði Mallarmé það reyndar skýrar: „Bókmenntir eru gerðar úr orðum, ekki úr hugmyndum.“ Sveinn Skorri segir í lok tv. greinar sinnar (bls. 195) um þetta, að ljóð skuli ekki merkja, heldur vera, að „vandséð sé í hverju öðru vera ljóðs sé fremur fólgin en merkingu þess.“ En eins og svo oft í módernum ljóðum virðist vera ljóðsins fremur felast í leik að væntingum lesenda til merkingar orða og textaheildar, leik þar sem þeim væntingum er oft brugðist (sjá rit mitt 1992, bls. 65, m.a.). En í þessum óskiljanlegu orðasamböndum skynja lesendur þá vegvillu, úrræðaleysi, sem um er talað.

Hér hefur komið fram margt sameiginlegt Tímanum og vatninu og þessum öðrum ljóðum Steins sem tekin voru til samsanburðar, og Steinn gaf ekki út á bók sjálfur. Líklegt er að a.m.k. sum þeirra hafi hann ekki talið tilbúin til útgáfu, því fyrir kemur að tvö mismunandi ljóð hafi sama titil, „Hugmynd“. Að vísu er aðeins meira af kerfisorðum í Tímanum og vatninu en í Lokaljóðum Steins, en sama hlutfall sértækra orða. Safn sérkennilegra líkinga var og í sama hlutfalli ef miðað er við heildarorðafjölda textans((8%, þ.e. 64 í Tímanum og vatninu, 73 í Lokaljóðum Steins.)). Nokkuð meira bar á litarorðum í Tímanum og vatninu en í Lokaljóðum Steins. Sveinn Skorri segir í tv. grein 1971 (bls. 192):

Eðlilegast virðist að líta á Tímann og vatnið sem úrval, er Steinn hefur gert úr kvæðum sínum frá tilteknu kveðskaparskeiði með ákveðin sjónarmið í huga. […] eftir að hann hefur safnað kvæðunum í Dvalið hjá djúpu vatni [frumgerð frá 1947], komast þó tvö þeirra aldrei inn í Tímann og vatnið. Í þeim báðum kemur fyrir sama minni, fax hests, og einnig er talað um „hófspor í vatni“ […] flestum kvæðanna er sameiginlegur ákveðinn hugblær, og í þeim eru endurtekin ákveðin minni, sem leikast á. […] Nokkur þessara minna mynda tvenndir eða andhverfur (antitheses), er nærri liggur að líta á sem merkingarlega burðarása verksins: tími-vatn; ég þú; minn þinn; nálægð fjarlægð; hreyfing kyrrstaða.

Þar sem Sveinn Skorri rekur að öll ljóð seinni útgáfu nema tvö höfðu birst þegar fyrri gerð birtist, fer ekki milli mála að 1. gerð er úrval þessara ljóða, og 2. gerð líka, þá höfðu einnig birst ljóð sem hér hafa verið skoðuð í Lokaljóð Steins („Hvítur hestur“ og „Gamall maður og hvítt hús“). Spurningin er bara hvaða sjónarmið réð vali og röð ljóðanna. Taka má undir sjónarmið Sveins með því að segja, að hefði meira verið um hesta, þá hefði þróttarmynd þeirra truflað þá kyrrð sem ríkir í ljóðabálkinum. Sveinn Skorri ályktar (í framhaldi síðast tilvitnaðra orða, á bls 192):

Sú athugun sem hér hefur verið gerð á lokaþætti sköpunarsögu Tímans og vatnsins virðist ekki benda til þess, að verkið hafi frá upphafi verið hugsað sem ein heild, heldur hafi heimur þess tekið á sig formgerð sína smátt og smátt.

Þessi ályktun virðist mér röng, því meginbygging Dvalið hjá djúpu vatni og fyrri gerðar Tímans og vatnsins virðist næsta ljós og skipuleg. Í þessu fyrsta 10 ljóða safni er ástaljóðasvipurinn sérlega sterkur, því fjögur fyrstu ljóðin og þrjú síðustu lúta að sambandi mælanda og viðmælanda. En í því er alls ekki sú stígandi til æ nánara sambands sem síðar varð, heldur hverfur bálkurinn aftur til upphafs síns, en í miðhlutanum skiptir yfir til hugleiðinga um lífið sem ferðalag og feigð á hvítum hesti.((Fjögur fyrstu ljóð Dvalið… eru í lokagerð Tímans og vatnsins nr. 15, 10, 2 og 8, en eftirfarandi ljóð, „Rigning“ tengist því með „flaxandi fax“, þar fer nafn mælanda áfram „á nafnlausum vegi“, en í þarnæsta kvæði (nr. 18) flytur hann „hina hvítu fregn“, hvað sem það svo ætti að merkja. Þrjú síðustu ljóð Dvalið… hafa í lokagerð nr. 19, 17, 5, Aðeins 7 þeirra voru meðal hinna 13 sem birtust saman undir titlinum Tíminn og vatnið ári síðar. Eitt hinna varð svo nr. 2 af 21 í lokagerð Tímans og vatnsins.))

Hvað varðar fyrri prentaða gerð, þá benti Peter Carleton á það (1964, bls. 189) að þar skiptast á reglubundnar tersínur (nr.1, 3, 5, 7, 10 og 12), og kvæði með óreglulegri bragarhætti, framan af er þetta sem sjá má annað hvert ljóð, en í hinum óreglulegri eru líkingar yfirleitt langsóttari. Upphafsljóðið er hið sama í báðum gerðum, mælandi tengir vitund sína frumverum, tímanum og vatni, allt flýtur. Hér er byggt á mjög gamalkunnum og margnotuðum líkingum, um straum tímans og djúpa vitund. Í næsta ljóði (nr. 3 í 2. gerð) er ekki minnst á mælanda, en umhverfið birtist í annarlegum líkingum og furðulegum, það er sýnt sem óskiljanlegt og hættulegt. Í 3. ljóði fyrri gerðar kemur myndræn, kyrrstæð lýsing mælanda og í 4. ljóði tengir hann sig himni, hér birtast guð, englar, stjarnmenn. Það verður stígandi í sambandi mælanda og viðmælanda, framan af er óyfirstíganleg fjarlægð milli þeirra, svo tengist harmur hans hamingju hennar, en loks sefur fjarlægð hennar í faðmi hans. Í hinum ljóðunum lýsir mælandi sambandi sínu við náttúruna, í litríkum lýsingum og óvenjulegum líkingum. Í 6. ljóði er hann virkur gagnvart þessu umhverfi sínu, sprengir fjall, í 8. ljóði — með venjulegri líkingum — kunngjörir hann jörðinni einhverja fregn, en í 9. ljóði er hann óvirkur skoðandi. Í 11. og 13. er hann einnig óvirkur, en nátengdur fljóti, eilífð, tíma, ljósi og myrkri. Lokaljóðið er þannig víðtækust mynd ljóðabálksins, lengsta ljóðið og hátíðlegt, eðlilega er það einnig lokaljóð 2. gerðar.

Sveinn Skorri segir í framhaldi af síðast tilvitnuðum orðum:

Enn er vert að benda á það, að hafi verkið verið hugsað sem heild frá upphafi, þá bylti skáldið þó gjörsamlega þeirri heildarformgerð, sem ríkir í 1. útg., er það var gefið út í annað sinn.

Þetta virðist mér ofmælt. Þótt t.d. röð ástarljóðanna sé breytt, svo að það sem áður var lokaljóð þeirra, verður nú næstsíðast þeirra((nr.11. verður 15, en nr.10 verður 17,)), þá spillir það ekki stígandi þeirrar raðar. Annars sýna breytingarnar til 2. gerðar ákveðna stefnu. Skiljanlegt er að Steinn riðlaði svo reglubundinni skipan sem að framan var lýst, útkoman varð skáldlegri, lífrænni. Þegar hann nú bætti átta ljóðum við þrettán, þá varðaði aðeins eitt þeirra (nr. 8, lítillega) samband mælanda og viðmælanda, við þessa aukningu dregur því verulega úr ástar- ljóðasvip bálksins. Með því að skjóta 2. ljóði inn, verður hægari stígandi í langsóttum líkingum frá 1. ljóði til 3. Annars rúma flest ljóðanna sem við bætast eitthvað annarlegt, óskiljanlegt((nr. í seinni gerð: 4. 8, 9, 11, 13, 19. og 20.)). Þannig verður heildarsvipur bálksins nú miklu fremur til að sýna vegvilltan mann í fögrum en óskiljanlegum heimi. Ályktun Sveins Skorra (bls. 194) á því mun betur við fyrri gerð en seinni: „Ef til vill væri unnt að lesa verkið í heild sem minnisvarða um mikla ást.“ Breytingar Steins 1956 stefndu einmitt frá þeim svip. Hér birtist semsagt maður í annarlegum heimi sem hann lýsir og reynir að tengjast, einkum í ástarsambandi, það tekst að lokum, enda eru ástarljóðin mun ljósari en hin. Verður ekki að álykta af þessu, að ástin sé leiðin til þess að reyna að finna sér stað í heiminum?

Af framangreindum dæmum má sjá, að Steinn Steinarr notaði á vissan hátt sömu sérstæðu aðferðir og Halldór Laxness hafði beitt í fáeinum kvæðum um miðjan þriðja áratuginn. Ekki verða þó sén bein tengsl, og miklu meiri svipur er með langsóttum líkingum Steins og þeim sem Lindegren hafði í mannen utan vág. Ótvírætt virðist að Steinn hafi tekið þessa róttæku endurnýjun eftir Lindegren, en hitt er og ljóst, að hann hefur forðast að taka upp sama orðalag, sömu líkingar. Það er sérkennilegt að sjá að Jóhann Hjálmarsson talar (bls. 138) um áhrif Lindegrens á íslensk ljóð upp úr stríði, en nefnir þó ekki Stein, heldur Hannes Sigfússon:

Hannes er af þeirri gerð skálda, sem eiga auðvelt með að tileinka sér það, sem þau lesa. Ég tel það til dæmis ekki ótrúlegt, að hann hafi í Svíþjóð kynnst verkum Eriks Lindegrens, einkum hinu magnaða kvæði hans Mannen utan väg, sem kom út 1942. Viðhafnarmikið málfar og djarflegar líkingar á Hannes sameiginlegar með Lindegren.

Sjálfsagt er að fallast á það að í Dymbilvöku er á köflum „viðhafnarmikið málfar“, en það er almennara einkenni en svo, að það sýni rittengsl, fyrst ekki er bent á orðalagslíkingar. Hinsvegar sé ég ekki í Dymbilvöku þær andstæðufullu líkingar sem hér hafa verið raktar hjá Lindegren, Steini og Halldóri Laxness.

Sveinn Skorri hefur rakið (tv. r. bls. 186–191) að þegar Steinn var að setja Tíminn og vatnið saman, var hann um skeið að hugsa um að tengja ljóðin með fyrirsögnum við kunnar goðsögur að fyrirmynd The Waste Land T.S. Eliots. Hitt skiptir þá líka máli, að Steinn hætti við pað, og hvað sem því líður er fljótséð að þessi ljóð Steins, Tíminn og vatnið og áþekk kvæði, eru gerólík ljóðum T.S. Eliots, sem eru af tagi expressjónisma, einkennast af því að stilla saman sundurleitum textabútum, sem hver um sig eru næsta aðgengilegir yfirleitt, en ýmist háfleygir eða lágkúra, mikið er um tilvitnanir og vísanir í fornfræg bókmenntaverk, m.a. Hinsvegar er augljóst að fyrstu ljóðabálkar Hannesar Sigfússonar, Dymbilvaka og Imbrudagar líkjast þessu. Nánar fjalla ég um þessa ljóðabálka Hannesar í Kóralforspil hafsins (bls. 104-121). Matthías Johannessen skrifar um þetta í pistli um íslensk nútímaljóð, „Á bylgjum hafsins“ (endurprentað í Fjötrar okkar og takmörk, bls. 187–244):

Bæði Steinn Steinarr og Hannes Sigfússon höfðu að vísu lesið The Waste Land, en ljóð þeirra eru ekki á nokkurn hátt einskonar elíotismi í íslenskum búningi, heldur flytja þau nýtt tungutak inní íslenska ljóðlist [þetta rökstyður Matthías svo, bls. 239]: í ljóðaflokki einsog Dymbilvöku er ekki notuð aðferð T. S. Eliots, að yrkja úr heimildum með veldulbúnum vísunum innanum eiginreynslu skáldsins; heldur úr súrrealísku eða draumkenndu hugmyndaflæði og tilfinningaskynjaðri táknmálsveröld í anda symbólista. (bls. 222)

Enda þótt Hannes yrki sjálfur alla þessa texta Dymbilvöku, þykir mér skipta meira máli, að í henni skiptast á kaflar á sundurleitum stíl, og án samhengis sín á milli, alveg eins og í Eyðilandi Eliots (sbr. Kóralforspil hafsins, bls. 108 o. áfr.), og það virðist mér greinileg fyrirmynd Dymbilvöku. En af sama tagi eru t.d. Hólmgönguljóð Matthíasar Johannessen sjálfs, og hefði ég því átt að telja þau til módernisma í fyrrnefndri bók minni (bls. 139), enda þótt þau séu vel skiljanleg röklega((Á það benti Matthías í Morgunblaðsgrein (að mig minnir 1993), þ.e. að skilgreining mín væri helsti þröng án þess þó að nefna Hólmgönguljóð. Þessi pistill er endurprentaður í bók hans Fjötrar okkar og takmörk, bls. 202 o.áfr., hluti af „Á bylgjum hafsins“.)).

Nú kemur upp það vandamál, að Steinn sat víst heima öll stríðsárin, sem áður segir, og var í Svíþjóð seinni hluta ársins 1945. En sum kvæða Tímams og vatnsins birtust áður, einnig fáein önnur kvæði hans sem hér hafa verið rædd undir heitinu Lokaljóð Steins. Sveinn Skorri birtir lista þessara kvæða í fyrrnefndri grein sinni((bls. 157–8 og 192, og í stuttu máli sagt birtust 18. og 4. ljóð Tímans og vatnsins ásamt „Rigningu“ í Helgafelli 1944, nr. 2 Tímans og vatnsins í TMM sama ár; nr. 13 og 20 birtust þar ásamt „Hvítur hestur í tunglskini“ árið eftir, en nr. 19, 5. og 15 í Helgafelli það ár, í maí 1945.)). Ekki hef ég heimildir um bókaeign Steins á þessum árum, né hvað honum kann að hafa borist utanlands frá meðan hann dvaldist á íslandi stríðsárin. Leitt er að ekki skuli hafa birst fræðileg útgáfa ljóða hans, með eins nákvæmum tímasetningum þeirra og kostur er. En með þessum fyrirvara verður að benda á, að þegar þessi listi Sveins Skorra er borinn saman við líkingasafnið úr Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins hér að framan, kemur í Ijós að róttækustu líkingarnar eru í þeim Ijóðum sem birtust eftir Svíþjóðarför Steins seinni hluta ársins 1945. Tínum hér saman sérkennilegustu líkingar úr Ijóðunum sem birtust fyrir Svíþjóðarförina.

Fyrst er að telja óvenjulegar persónugervingar: „steinninn hló“ (4); „sólin var hjá mér,/ eins og grannvaxin kona,// Og sólin gekk/ yfir grunlaust blómið/ á gulum skóm“ (2), „feigðin heldur sér/ frammjóum höndum /í fax hans [hests]“ (Hvítur 3). Einnig eru nokkrar óvenjulegar viðlíkingar: „svipur þinn rann/ eins og svalkaldur skuggi/ milli svefns míns og draums.“ (19), „þögnin rennur/ eins og rauður sjór/ yfir rödd mína“ (20), henni er þó líka líkt við myrkur: þögnin rennur/ eins og ryðbrunnið myrkur/ yfir reynd þína“ (20). Loks er að telja nokkrar mótsagnir eftir undarlega hlutgervingu draums: „í óræk spor þín/ féll ímynduð birta/ míns ullhvíta draums// Ég sá andlit þitt speglast/ í innhverfri bylgju/ hins öfuga straums” (19); „Inn í hugans neind/ kemur nóttin/ eins og nafnlaus saga// Og nekt þess sem er/ týnir nálægð sín sjálfs/ út í nætur og daga.” (13). Allt er þetta sérkennilegt, módernt myndmál, en ég ítreka, að hér er ekki að finna það sérstæða líkingaform sem Steinn á annars sameiginlegt við mannen utan väg – fyrir utan líkingarnar um þögn, þær eru af því tagi. Hinsvegar minnir þetta safn meira á þær mótsagnir, sem Kristján Karlsson hefur rakið (bls. 12) að einkenndu ljóð Steins lengstum, og rekur þau áhrif á hann til Tómasar Guðmundssonar, en það virðist mjög sannfærandi kenning. Andspænis mótsögnunum í þessum ljóðum Steins frá stríðsárunum er nærtækt að minnast fyrri nódernra ljóða á íslensku, en eins og ég rakti í Kóralforspili hafsins eru það helst „Sorg” Jóhanns Sigurjónssonar (1908–9), Flugur Jóns Thoroddsen (1916–17) og ljóð Halldórs Laxness frá 1926–7. Matthías Johannessen leiðir sannfærandi rök að því (bls. 211–12) að sjá megi áhrif frá „Sorg” Jóhanns („Á hvítum hestum hleyptum við upp á bláan himinbogann [..] við héngum í faxi myrkursins”) í „Hvítur hestur” Steins((jafnvel einnig í Tímanum og vatninu 10, en það er öllu óljósara.)):

ég sé mjúkar hendur/
slá mjallhvítum eldi
í myrkursins fax.

Annars sé ég ekki bein tengsl þessara ljóða Steins við ljóð Jóhanns eða Jóns Thoroddsens. Ólíkt þeim eru sértök áberandi hjá Steini. En þau eru einnig áberandi í mannen utan väg Lindegrens og þeim mun eðlilegra að Steinn tengdist því.

En mótsagnir eru ekki eina áberandi einkenni þessara stríðstímaljóða Steins. Ekki eru síður sláandi litasamstillingar ljóðanna, eins og oft hefur verið bent á. Þær eru sérlega áberandi í ljóðunum sem birtust 1944((Þ.e. Tíminn og vatnið 18, 4 og 2.)), og raunar kemur þetta sama einkenni fram á mörgum öðrum ljóðum Steins((Þau ljóð Tímans og vatnsins sem birtust fyrir Svíþjóðarför Steins, sumarið 1945 eru átta talsins og tvöfalt litauðugri en þau 13 ljóð sem síðar birtust. Fyrst birtu ljóðin hafa 20 litarorð (yfir 8% þessara 245 orða), en hin hafa 23 litorð (4% 552 orða).)). Oft hefur verið talið að þetta hafi Steinn sótt til afstraktmálara samtímans, og þá er vísað til lofsamlegrar greinar hans um Þorvald Skúlason í Helgafelli 1942((Matthías Johannessen hefur (bls. 220) þetta eftir Jóhanni Hjálmarssyni, sjá og Svein Skorra 1970, bls. 31.)). Mér virðist því rétt að tala um tvö sköpunarskeið ljóðanna í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins, fyrst er skeið litasamsetninga og mótsagna á striðsárunum, en surrealískt skeið síðar, tenging ósamræmanlegs, eftir stríðslok og Svíþjóðardvöl Steins.

Hér verður nú að víkja að annarri kenningu Matthíasar Johannessen, sem hann orðar með ýmsu móti, en einna afdráttarlausast svo (tv. r, bls. 219 — mér sýnist hann þar óbeint vera að svara riti mínu frá 1992):

Það eu erfið tákn og líkingar í Tímanum og vatninu einsog í Sorg og á þeim tíma mikil nýjung í íslenskri ljóðlist; ekki síður en nýstárlegar myndir. Yfirborðið órætt eins og sagt var og dularfull myndhvörf eða hálfmyndir einsog Sigurður skólameistari Guðmundsson kallaði það, að sögn Kristjáns Karissonar. Þá eru kvæðin byggð á þverstæðum eða andstæðum til áhersluauka. En ég sé engar sundraðar setningar eða samhengislausar í þessum kvæðum því vísanirnar og táknin eiga að skýra það sem ósagt er. Þessi kvæði eru í raun táknrænn skáldskapur og heyra symbólismanum til, fyrst og síðast.

Matthías telur síðan upp helstu nýrómantísk skáld frá Einari Benediktssyni til Jakobs Smára. Ljóð þeirra eru vissulega í áttina til módernisma, en þó er afgerandi munur; annarsvegar er samstilling blæleitni (sýmbólisma) en hinsvegar er sundurleitni módernisma, svona í stórum dráttum sagt. Ég efa ekki að til séu kvæði sem verða ljósari þega lesendur átta sig á meira eða minna duldum vísunum þeirra til annarra bókmenntaverka, goðsagna o.þ.u.l., þá verði þau skiljanleg röklega. En ég hlýt að mótmæla því að ljóð eins og „Sorg“ njóti sín ekki nema lesendur átti sig á vísunum þess í Opinberun Jóhannesar og lesi hana inn í kvæðið. Jóhann velur vissulega myndmál kvæðisins þaðan, svo sem Hannes Pétursson rakti 1973, en það hefur sín áhrif í kvæðinu (og hafði þá haft í hálfa öld!) rétt eins og í biblíuritinu. Eða eins og Matthías hefur eftir Kristjáni Karlssyni (bls. 204):

skáldin eru eins og krákan og tína upp glitrandi brot og raða þeim upp á nýjan leik í nýju samhengi svo að þau fá nýja eða a.m.k. breytta merkingu, rétt eins og gömul orð í nýju samhengi, ekkisíst „útjöskuð rímorð“.[…] Með þessu er ekki sagt að hin tilfluttu brot komi upphaflega kvæðinu lengur við. Oft ekki.

Skýringar Matthíasar á Tímanum og vatninu eru sumar mjög persónulegar, og verður ekki séð á hverju þær byggjast, t.d. (bls. 215) að lesa krossfestinguna inn í Tímann og vatnið: „í næsta kvæði er hin hvíta fregn um krossfestinguna flutt“. Jafntilefnislaus er t.d. fullyrðing hans (bls. 217): „Naglblá [hönd] er vísun í krossfestingu, dauðann sem verður ekki betur lýst en með andstæðunum nálægð fjarlægðarinnar“ Naglblá hönd er einfaldlega hönd með bláar neglur, svo sem sjá má af persónugervingu í öðru dæmi okkar (frá Dögun 1): „Um öxl þína nakta/ strauk nóttin/ naglblárri hendi“. Auk þess er umdeilanlegt það sem Matthías segir (s.st.). „Og síðar er guð veiddur í blysmöskva og virðist jafnauðvelt og að veiða vindinn í net. Guð er semsagt óhöndlanlegur“ — Í Tímanum og vatninu sagði: „Net til að veiða vindinn:// Eins og svefnhiminn/ lagður blysmöskvum/ veiðir guð“ og virðist eðlilegt að sjá hann sem geranda hér, þótt orðmyndin gæti líka verið þolfallsandlag — það væri bara andstætt öllum guðshugmyndum. Ég sé ekki að fólk verði nær skilningi á Tímanum og vatninu við fullyrðingar Matthíasar um að helstu mótsagnir ljóðabálksins séu eðlilegar og auðskildar. Honum fer bara eins og mörgum sem hafa orðið innlifaðir þessum ljóðum, að hafa tilfinningu fyrir samhengi, eða eins og hann orðar það sjálfur (bls. 215) um lokaerindi bálksins: „Slíkt erindi þarf ekki að skilja, heldur skynja. Það segir allt sem ekki verður sagt.“

Ég vísa til undanfarandi umfjöllunar um samtengingu ósamræmanlegs því til staðfestingar, að hér er margt sem verður ekki skilið röklega, og það er alls ekki vegna óljósra vísana, ég sé engar slíkar í Tímanum og vatninu, og ekki tilfærir Matthías neinar. Sama gildir um ljóð Halldórs Laxness 1927, svo sem áður var rakið.

Þrátt fyrir mikla leit veit ég ekki af neitt ámóta róttækum módernisma hjá öðrum norrænum skáldum á þeim tíma. Það er útbreitt á Norðurlöndum að nota hugtakið „módern ljóð“ í merkingunni fríljóð eða prósaljóð, gjarnan um nútímalegt efni, t.d. borgarlíf. Er furðulegt að bókmenntafræðingar virðast hafa gleymt því að allt þetta tíðkuðu blæleitin skáld fyrir aldamótin 1900. Þannig er það sem Danir kalla Hereticamódernisma í rauninni rökleg ljóð og gerólík módernisma í frönskum ljóðum eða enskum á fyrra hluta 20. aldar. Dönsk modern ljóð þá eru fyrst og fremst expressjónismi, í stíl við Eyðiland Eliots, það sem módernast er. Sama verður að segja um svokallaðan „sænsk-finnska módernismann“ á millistríðsárunum og norsk ljóð frá miðri öldinni, og flest sænsk, það sem ég hefi séð. Tvö skáld verður þó sérstaklega að nefna, Gunnar Ekelöf og Artur Lundkvist. Hjá þeim síðarnefnda kemur helst til álita á þessum tíma ljóðabókin Næturbrýr (Nattens broar, 1937). Þar má t.d. sjá hvernig líkingar þróast frá kunnuglegum til æ langsóttari((Om natten älskar jag nágon som jag aldrig kan finna om dagen. Hon har en eldsvåda i ögonen, en storm i håret. Hon har en tunn klänning översållad med törnrosor. Hon omsluter sin egen dal med sju kullar. Hon ler alltid mot en spegel som ingen annan ser. Hon kan likt en tärning visa ett öga eller sex. Hon är en glidande grusgrop med en bukett vallmor högst pá krönet. Hon är Leda som vadar genom kárren, sökande sin svan. Hon har en terrass mot havet där jag ser henne mánga kvällar i klänning av mareld medan sjunkna segel andas i djupet. Hon säger: Kalla mig Natten, dá finner du roten till det goda som om dagen kallas det onda. Hon vadar allt längre ut dar ebben aldrig upphör. Det är henne jag älskar om natten men aldrig kan finna om dagen.)) (bls. 73):

Um nætur elska ég konu sem ég get aldrei fundið um daga.
Hún hefur eldsvoða í augum, storm í hárinu.
Hún ber þunnan kjól, sáinn þyrnirósum.
Hún umlykur sinn eigin dal með sjö hæðum.
Hún brosir alltaf við spegli sem enginn annar sér.
Hún getur líkt og teningur sýnt eitt auga eða sex.
Hún er hrynjandi malargryfja með vönd af valmúa efst á krúnunni.
Hún er Leda sem veður í gegnum tjarnirnar, í leit að svani sínum.
Hún hefur verönd mót hafinu, þar sem ég sé hana mörg kvöld í kjól úr maurildum meðan sokkin segl anda í djúpinu.
Hún segir: Kallaðu mig Nóttina, þá finnur þú rót þess góða sem um daga er kallað hið illa.
Hún veður æ lengra út þar sem útfirinu lýkur aldrei.
Það er hún sem ég elska um nætur en get aldrei fundið um daga.

Vissulega er módernismi í þessum óvæntu tengslum, en ekki gengið eins langt og í greindum ljóðum Lindegrens og Steins. Hjá Ekelöf ber helst á módernisma í ljóðasöfnunum Síðla á jörðu (Sent pá jorden) 1932 og Tileinkun (Dedikation) frá 1934, en þar verður sömu sögu að segja. Þó þykir mér líklegt að Lindegren hafi frá honum talið um að rista blóðörn (xxix,12) og að tala um ský sem lungu (xxvi, 11), þar sem það kemur fyrir saman í ljóði Ekelöfs((Som stora lungor vilar molnen över havet, tunga Av färger och av regn som aldrig fallit, Lungor som vindarna ryckt ut Ur en eterisk Jättas sönderslitna kropp Och ristat till en blodörn över solens undergang Fem elegier2, bls. 47.)), með greinilegri vísun til sköpunarsögu jarðar skv. Snorra-Eddu.

Sem stór lungu hvfla skýin yfir hafinu,
þung af litum og af regni sem aldrei féll.
Lungu sem vindarnir rifu út
úr sundurslitnum líkama svæfðs jötuns
og ristu honum blóðörn yfir niðurlag sólar.

Þau frægu enskumælandi ljóðskáld, sem mest var vitnað til á þessum tíma, T. S. Eliot og Ezra Pound yrkja allt öðruvísi. En Dylan Thomas er athyglisverður í þessu sambandi, því það er í syrpu tíu sónhenda, „Altarwise by owl-light“[Við altari í ugluljósi?], sem hann hefur samskonar líkingar og eru í sónhendusyrpu Lindegrens, mannen utan väg. Þessi bálkur Thomas birtist í ljóðabók hans 25 poems, 1936. Hér skal reynt að snara IV sónhendu((What is the metre of the dictionary? The size of genesis? the short spark’s gender? Shade without shape? the shape of Pharaoh’s echo? (My shape of age nagging the wounded whisper). Which sixth of wind blew out the burning gentry? (Questions are hunchbacks to the poker marrow). What of a bamboo man among your acres? Corset the boneyards for a crooked boy? Button your bodice on a hunp of splinters, My camel’s eyes will needle through the shrowd. Love’s reflection of the mushroom features, Stills snapped by night in the bread-sided fíeld, Once close-up smiling in the wall of pictures, Arc-lamped thrown back upon the cutting flood.)) (bls. 81–2):

Hver er bragarháttur orðabókarinnar?
Stærð sköpunarinnar? kyn gneistans?
Skuggi án lögunar? lögun bergmáls Faraós?
(Lögun aldurs míns nauðar í særðu hvísli).
Hvaða sjöttungur vinds blés út brennandi aðalsfólkið?
(Spurningar eru kroppinbakar gagnvart merg skörungsins).
Hvað um bambusmann meðal ekra þinna?
Setja beinagarðana í lífstykki fyrir óheiðarlegan dreng?
Hnepptu bol þínum um kryppu flísa,
Úlfaldaaugu mín munu nælast gegnum líkklæðið,
Endurskin ástar af svipi sveppa,
Skyndimyndir teknar af nóttinni á brauðgirtum akrinum,
Einu sinni nærmynd brosandi á myndavegg,
Ljósbogað kastað aftur á skerandi flóðið.

Þessar líkingar eru augljóslega af sama tagi og hjá Lindegren og Steini. Annars er þessi sónhendubálkur Thomas mun biblíulegri en þeirra verk. Ef við nú að lokum lítum yfir Ermarsund, til upphafs módernismans, þá er fyrst að víkja að skáldi sem áður var nefnt í þessari grein. Margt er myrkt í Mallarmé en ekki eru þar líkingar af þessu tagi. Sama verður að segja um frumkvöðla módernismans um 1870, Rimbaud og Lautréamont. Þó rakti leiðtogi surrealista, André Breton, til hins síðarnefnda meginatriði surrealismans, sem Breton tók raunar eftir öðru skáldi, Pierre Reverdy, og birti í Stefnuskrá surrealismans 1924, að skáldleg mynd yrði því máttugri, sem hún tengdi meiri andstæður saman. Því voru surrealistar einatt að vitna til klausu úr Söngvum Maldorors eftir Lautréamont((þetta er í 6,1, bls. 742–3 („erindi“ (strophe) 53): um piltinn Mervyn, síðast í runu annarlegra (og illþýðanlegra!) líkinga: „Beau […] comme la rencontre fortuite sur une table de dissection d’une machine ‘a coudre et une parapluie).)) (frá árinu 1869): „Fagurt eins og þegar saumavél og regnhlíf hittast af tilviljun á líkskurðarborði“. Nú hafa franskir surrealistar oft verið nefndir til sem lærifeður Lindegrens, og áður (1992) vitnaði ég til þessarar aðferðar þeirra sem fyrirmyndar Halldórs Laxness og Steins. Hér vil ég þá frekar tilfæra hvernig Breton orðaði þetta aldarþriðjungi eftir Stefnuskrá surrealismans (sem hann vitnar til í byrjun eftirfarandi klausu), í ritinu Rísandi merki (Signe ascendant((„Plus les rapports des deux réalités raprochées seront lointains et juste, plus l’image sera forte plus elle aura de puissance émotive et de réalité poétique.“ Cette condition, absolument nécessaire, ne saurait toutefois étre tenue pour suffisante. Une autre exigence, qui, en derniére analyse, pourrait bien étre d’ordre éthique, se fait place á cðté d’elle. Qu’on y prenne garde: l’image analogique, dans la mesure oú elle se borne á éclairer, de la plus vive lumiére, des similutudespartielles, ne saurait se traduire en termes d’équation. Elle se meut, entre les deux réalités en présence, dans un sens déterminé, qu n’est aucunement reversible. De la premiére de ces réalités á la seconde, elle marque une tension vitale tournée au possible vers la santé, le plaisir, la quiétude, la gráce rendue, les usages consentis. Elle a pour ennemis mortels le dépréciatif et le dépressif. — S’il n’existe plus de mots nobles, en revanche les faux poétes n’évitent pas de se signaler par des rapprochements ignobles, dont le type accompli est ce „Guitare bidet qui chante“ d’un auteur abondant, du reste, en ces sortes de trouvailles.)), bls. 11–12), 1947:

„Því lengra sem er á milli þeirra fyrirbæra sem tengd eru — og tengslin þó rétt þeim mun máttugri tilfinningu ber myndin og þeim mun meiri ljóðrænan veruleika.“ Svo bráðnauðsynlegt sem þetta skilyrði er, þá nægir það ekki. Við hlið þess skipar sér önnur krafa, sem gæti reynst siðferðileg, þegar allt kemur til alls. Athugið að enda þótt afstöðumyndin takmarkist við að varpa hinu skærasta ljósi á svip að hluta, þá getur hún ekki orðið jafna. Hún hreyfist milli þeirra tveggja fyrirbæra sem birtast, í ákveðna átt, og þeitri hreyfingu verður ekki snúið við. Frá fyrra fyrirbærinu til hins síðara markar hún lífsþrungna spennu sem beinist eins og mögulegt er að heilbrigði, ánægju, kyrrð, veittum þokka, samþykktum siðum. Verstu fjendur þessarar hreyfingar eru niðrun og bæling. Séu ekki lengur til göfug orð, þá bregst ekki að leirskáld afhjúpa sig með lágkúrulegum tengingum, og eitt besta dæmi þess er þetta „gítar, syngjandi klofbað“ frá höfundi, sem yfrið á af slíkum uppgötvunum.

Í ljóðum André Breton þykir mér einna mest bera á einskonar ástarljóðum, altént ljóðum sem hnitast um viðmælanda. En töluvert ber þó á slíkum ljóðmyndum, sem hann lýsti hér að framan, einkum frá 1923 að telja, í bókinni Jarðbirta (Clair de terre), sama gildir um félaga hans Aragon (frá og með Sífellda hreyfingin (Le Mouvement perpetuel), 1920–24). Ennfremur má telja Poul Eluard, einkum frá og með Ógœfa ódauðlegra (Les malheurs des immortels), sem hann gaf út með myndum Max Ernst, 1922. Eðlilegast virðist þó að víkja hér að lokum að elsta dæmi sem ég þekki, það er bókin Segulsvið (eða Segulakrar! –Les Champs magnétiques) sem André Breton og Philippe Soupault ortu saman og gáfu út á árinu 1919. Þar er m.a. ljóð sem hér skal reynt að snúa((GRAND LUXE
Arbres empaillés des palaces
Prisonniers graciés pour leur bonne conduite
État solide liquide gazeux
Action d’éclat du soleil
Manivelle marchant à la vapeur des prés le matin
II faut tenir compte de la distance admirable
C’est moi qui fais les premiers pas
Si seulement mes amis n’avaient pas été changés en
statues de sel
Espace d’une minute que je parcours à cheval
Villégiatures prochaines
Porches dans le désert ô ces cathédrales qui sont des
pyramides de singes
Je crois que je brouille les civilisations odeur de pourpre
Encore un fait divers
Mon Dieu nous ne serons donc jamais
Sacre du poulpe sur le cristal de roche
C’est la broche de Son corsage
Papier d’étain non papier déteint
Comme il y a tablette et papyrus
Idéologie ardente
Beau mollet
Trompette du square)), enda þótt rímorðaleikur, einkum í 5. síðustu línu, sé illþýðanlegur.

Mikill munaður
Tré uppstoppuð af höllum
Fangar náðaðir fyrir góða hegðun
Fast ástand, fljótandi, loftkennt
Skyndiblossi sólar
Sveif gengur fyrir gufu akranna um morgun
Það þarf að reikna með aðdáanlegri fjarlægðinni
Það er ég sem stíg fyrstu skrefin
Bara að vinum mínum hefði ekki verið breytt í saltstyttur
Eina mínútu fer ég um á hesti
Nálæg hvíldarsetur
Hlið í eyðimörkinní ó þessar dómkirkjur sem eru pýramídar apa
Eg held ég rugli saman menningarskeiðum purpuralykt
Enn eitt atvik
Drottinn minn við verðum þá aldrei
Vígsla kolkrabba á kristalli kletts
Þetta er sylgja lífstykkis Hennar
Tinpappír ekki aflitaður pappír
Eins og til er tafla og papýrus
Logandi hugmyndakerfi
Fallegur kálfi
Trompett garðtorgsins

Hér eru þá tengd sundurleit fyrirbæri náttúru og mannfélags; „Vígsla kolkrabba“, „pýramídar apa“, hugmyndaheimur logar, o. fl. þ. h., Upphafslínan er enn ótækari; talar um tré eins og úttroðna dýrahami, og þar að auki virðist tróðið vera hallir (franska setningin er nokkuð tvíræð, mætti skilja sem uppstoppuð tré halla). Þar að auki er samhengisleysi milli lína. Hinsvegar eru mörg seinni ljóð surrealistanna frönsku áhrifaríkari, því hér sakna ég samhengis í undiröldu tilfinninga, líkt og við höfum séð hjá Steini og Lindegren.

Frumgerð Tímans og vatnsins 1948 er býsna skipuleg, þar skiptast á reglulegar tersínur, ástaljóð og ljóð með óreglulegri brag, sem lýsa framandlegu umhverfi mælanda. Þessi skipan verður óreglulegri við helmingsaukningu 1956, en meginsvipurinn helst, mælandi staddur í framandlegu, óskiljanlegu umhverfi, nálgast viðmælanda í ástasambandi.

Það sem gerir Tímann og vatnið sérstætt verk í íslenskri ljóðagerð er einkum myndmálið. Annarsvegar er einstök litadýrð, einkum í ljóðum ortum fyrir Svíþjóðardvöl Steins seinni hluta ársins 1945. En eftir hana kemur til annað höfuðeinkenni bálksins, óræðar líkingar og samlíkingar. Hér hefur komið fram, að þar er um arfleifð frá surrealismanum að ræða. Sú aðferð mótaðist um og upp úr 1920 í Frakklandi. Þessi aðferð er sérlega róttækur módernismi, að tengja sundurleitustu atriði saman í líkingu, þar sem þess þó skyldi gætt að þau ættu eitthvað markvert sameiginlegt, og hreyfingin frá kennilið til myndliðar stefndi að einhverju mikilvægu í hugrenningatengslum. Fjölbreytnin er mikil innan þessa ramma. En þar sem áður, í t.d. blæleitni (sýmbólisma), náttúrufyrirbæri voru gerð nákomnari lesendum með persónugervingu þeirra og líkingum við hluti í nánasta umhverfi fólks, þá ríkir yfirleitt gagnstæð stefna í módernismanum, að nota líkingar til að gera kunnuglega hluti ankannalega, framandi. Þetta færist í aukana frá fyrri gerð Tímans og vatnsins til seinni gerðar, jafnframt því sem ástaljóðasvipurinn rénar.

Aðferðin birtist í ljóðum Halldórs Laxness frá 1927, en þó hefur Steinn fremur lært hana af mannen utan väg (1940) eftir Erik Lindegren, en beinasta fyrirmynd Lindegrens virðist aftur vera sónhendubálkur eftir Dylan Thomas frá 1936.

Hjá Steini gætir þessarar aðferðar ekki aðeins í Tímanum og vatninu, heldur einnig í nokkrum ljóðum hans frá sama skeiði, sem hér hafa verið borin saman við Tímann og vatnið undir heitinu Lokaljóð Steins. Ég reyndi að flokka líkingar Steins eftir því hvort þær byggðust á afstöðu eða svip, en það tókst ekki, vegna þess hve breitt bil er milli kenniliðar og myndliðar, og þótt við fylgjum framangreindum boðskap André Breton, að með þeim séu mikilvæg tengsl og stefni í átt að mikilvægu atriði, þá reynir svo á skáldlega ímyndun að skynja þau, að greinargerð fyrir þeim rúmast ekki hér. Fyrrgreind athugasemd Hallbergs um líkingar mannen utan väg, að þær séu mjög skynrænar, en yrðu aldrei skynjaðar, þykir mér sannast á ljóðum Steins. Sem dæmi mætti nefna: „Gagnsæjum vængjum/ flýgur vatnið til baka/ gegn viðnámi sínu”, „Á hornréttum fleti/ milli hringsins og keilunnar/ vex blóm dauðans”, o.s.frv. Í heild birta flestar framangreindra líkinga í ljóðum Steins samsetningu ósamræmanlegra liða, og má það ótvírætt kallast megineinkenni þessara ljóða Steins, bæði Tímans og vatnsins og annarra svipaðra ljóða frá síðustu árum hans. Sértökum er líkt við ljós, hljóð, angan, hús og fjall. Tilfinningum og ljósi er líkt við blóm, hugsunum við hesta og bráðið vax; en draumi, dögum, myrkri, nótt, rödd og hugsunum er líkt við fugl, myrkri er auk þess líkt við hjól; vængjaþyt við ljós, hönd við fugl og sprengju, og svo mætti áfram telja. En svo sundurleit atriði sem hér eru tengd, verða líkingarnar þó enn framandlegri við myndrænar lýsingar.

Hvað varðar persónugervingar, ber mest á sértökum í mannen utan väg Lindegrens, þær eru helmingur persónugevinga þar. Ólíkt þeirri hefð að gera sértök skynjanleg líkt og persónur klassískrar goðafræði, þá eru hér kenniliður og myndliður í sláandi andstæðum. Sértök eru aftur á móti aðeins þriðjungur persónugervinga Steins, mest ber þar á náttúrufyrirbærum, skv. íslenskri hefð. En hegðan persónugervinga Steins er mjög sérkennileg, líkt og hjá Lindegren, og raunar einnig í ljóðum Halldórs Laxness frá miðjum þriðja áratug aldarinnar. Bæði í mannen utan väg, Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins er mest um að sértök séu tengd hlutlægum fyrirbærum í ýmisskonar líkingum, en litlu minna er um að hlutlægu sé líkt við hlutlægt (hlutföllin eru 4/3 eða minna). Í mannen utan väg er miklu meira um eignarfallssambönd en viðlíkingar, en hvorttveggja er ámóta áberandi hjá Steini. Sjaldan líkir hann hlutlægu við hlutlægt í eignarfallssamböndum, en oft í viðlíkingum og nokkuð í öðrum líkingum. Annars verður ekki greindur neinn afgerandi munur á notkun þessara mismunandi forma. Öll eru þau notuð til að hlutgera tilfinningar og sértök; „Draumur minn glóði/ í dulkvikri báru“ (líking) „blóm dauðans“ „hvít birta harms míns“ (eignarfallssambönd) „svaf trú mín og ást/ eins og tvílitt blóm“ „Sorg mín glitraði/ í grunnsævi þínu/ einsog gult raf“ (viðlíkingar).

Halldór Laxness hóf surrealismann í íslenskum ljóðum um miðjan þriðja áratug 20. aldar. Það varð þó skammvinnt skeið, en tveimur áratugum síðar gekk Steinn Steinarr að nýju fram á því sviði, með róttæka endurnýjun íslensks ljóðmáls. Augljóst er þó af framangreindum dæmum, að fyrirmynd hans, mannen utan väg eftir Erik Lindegren gekk lengra í þessu en Steinn.