Í grein þeirri er hér fer á eftir mun ég fjalla vítt og breitt um óbundið mál Steins Steinars. Ég geri mér ekki vonir um að finna greinum Steins stað innan ákveðinnar bókmenntastefnu enda ekki ætlunin með þessari umfjöllun. Að mínu viti er óbundið mál Steins ekki þannig vaxið sem bókmenntir að þörf sé á túlkun þar sem ákveðin stefna er höfð til viðmiðunar. Steinn Steinarr var merkur frumkvöðull nýjunga í módernískri ljóðagerð en hinar stuttu greinar hans eru ekki að því er ég best fæ séð skrifaðar í anda módernisma þó einhversstaðar komi fram efi um sjálfsvitund höfundarins og hugmyndir Steins um sjálfan sig sem mann án ákveðins tilgangs komi engu síður fram í óbundnu máli hans en ljóðunum.

Sé athyglinni beint að öðru og viðameira efni og undirrituð efist í raun ekki um gildi bókmenntafræða, má líka spyrja sig að því tii hvers bókmenntatúlkun sé og jafnvel hvað hún sé. Ef hlutverk hennar er eingöngu það að finna einhverja stefnu sem passar við einhvern texta, þá hljóta bæði fræðin og textinn eða að minnsta kosti annaðhvort að vera nauðstatt í blindgötu og verr farið af stað við að túika en heima setið.

Hvað sem þessu líður mun ég hér á eftir reyna að bregða ljósi á það óbundna mál sem eftir Stein Steinarr liggur.

Það sem Steinn Steinarr lét eftir sig af lausamáli er ekki mikið að vöxtum. Um er að ræða nokkrar ósamstæðar greinar, ritdóma og fleira, sem birtist á árunum 1940–1958 í Hádegisblaðinu, Helgafelli, Alþýðublaðinu og Þjóðviljanum. Einnig ýmislegt sem aldrei fór á prent, oft brot sem ekki hefur verið lokið við eins og upphaf ferðasögu og upphaf erindis um daginn og veginn.

Í óbundna málinu koma allir bestu kostir skáldsins vel fram og list hans og málfar nýtur sín til fullnustu. Textarnir eru allir stuttir og margir myndu vísast kalla þá rýra að efni en Steinn gerir hversdagslegustu hluti, brot úr samtölum sem hann heyrir fyrir tilviljun úti á götu og fleira sem fyrir augu og eyru ber í amstri hvunndagsins, þannig úr garði að lesandinn hrífst og finnst það jafnvel stórmerkilegt.

Steinn er óragur við að segja skoðun sína umbúðalaust á mönnum og málefnum. Ýmsir sem nutu mikillar virðingar á sinni tíð og gera enn, eins og Sigurður Nordal og Helgi Hjörvar, fá það óþvegið.

Í greinunum ómar óneitanlega sami tónn og í ljóðunum. Það sem gengið hefur í berhögg við skoðanir almennings hefur vafalaust ekki verið form ljóðanna fyrst og fremst eins og oft er látið. Inntakið er vel til þess fallið að hrista upp í almenningsálitinu og það á einnig við um óbundið mál skáldsins. Kaldhæðnin sem oft skín í gegn í ljóðunum er einnig til staðar að hluta til í óbundna málinu, Steinn bregður gjarnan um sig hjúpi háðs og glettni en oft skín í gegn að þetta er varnarhjúpur. Undir niðri býr eitthvað sem vel mætti kalla hlýju. Steinn er og léttlyndari í óbundna málinu en ljóðunum, meira ber á spauginu. Hann talar alltaf í fyrstu persónu í greinum sínum og er fundvís á hið spaugilega í hversdagslífi Reykjavíkur. Þegar hann fjallar um „ástandið“ og sjálfan sig í Hádegisblaðinu 1940 segir hann:

Það eru annars ljótu vandræðin með kvenfólkið okkar, síðan brezki herinn komst í spilið. Guð hjálpi mér, að slíkt skuli geta skeð. Ég hef að vísu ekki úr háum söðli að detta í kvennamálum, og þær fáu kærustur sem ég hef eignazt um dagana, hafa í raun og veru alltaf verið í hers höndum, hvernig sem á því stendur.

(Kvæðasafn og greinar bls. 249.)

Sé kveðskapur og óbundið mál Steins enn borið saman má athuga formála Kristjáns Karlssonar að ritsafninu Kvæðasafn og greinar. Þar segir:

Annars er málfar ljóðanna ekki það sérkennilegt og sérvizkulegt nema í vísvituðum stælingum að það brjóti í bága við algengan smekk. Í þeim skilningi er það sígilt. Það hefur meira almennt gildi en persónulegt eða þjóðlegt; í raun og veru bregður oft fyrir persónulegri tón og hrynjandi í pistlum Steins í óbundnu máli. (Kvæðasafn og greinar bls. VIII.)

Máli sínu til stuðnings tekur Kristján dæmi úr áður óprentuðum pistli Steins um Reykjavík og bendir á að af honum megi margt læra um stíl, málfar og lífsviðhorf höfundarins. Hann bendir m.a. á hvernig Steinn beitir svo meistaralega fyrirvara og eykur þannig þunga merkingarinnar. Undirrituð er vissulega sammála Kristjáni en meira sé ég í óbundnu máli Steins. Það er eitthvað við stílinn sem minnir á köflum á annan stílsnilling, þó mótun þess meistara hafi verið öllu innlendari en mótun Steins, nefnilega Þórbergur Þórðarson. Sá fyrrnefndi er ekki alltaf jafn einlægur og Þórbergur en því má ekki gleyma að hinn síðarnefndi sagði ekki alltaf alla söguna þó oft vildi hann láta sem svo væri.

Steinn er ekki jafn persónulegur og Þórbergur en leið hans til að færa samtöl sem „hleruð“ eru úti á götu og umbreyta hversdagslegri orðræðu og dægurþrasi í skáldlegan búning, minnir óneitanlega töluvert á aðferðir Þórbergs. Báðir láta líka ýmislegt flakka í hálfkæringi til að skemmta sjálfum sér og lesandanum. Þetta leiðir hugann að því hvers vegna Steinn hafi ekki skrifað meira af óbundnu máli, persónulegur stíll hans hefði notið sín vel í lengri verkum.

Upphafið og jafnvel öll greinin „Haustharmur“ minnir mikið á Þórberg þegar hann beitir skemmtistíl sínum og einnig dettur undirritaðri Þórbergur í hug þegar Steinn segist hafa uppgötvað skáldskapargáfuna í sér sem ungur maður liggjandi á gólfinu á Hverfisgötu 16 og hafi þá kveðið vísuna „Kvenmannslaus í kulda og trekki“. Reyndar minnist Steinn í annarri grein, „Haustharmar“, á Þórberg, segir sér hafa liðið eins og Þórbergur segir „að algengt hafi verið hér á landi sumarið 1912“. (Kvæðasafn og greinar bls. 242.)

Hannes Pétursson segir Stein umfram allt vera skáld hinna smærri forma og því nái hann svo góðum tökum á smágreinum (Við opinn glugga bls. 5). Ég er sannfærð um að þó Steinn hafi einbeitt sér að smærri formum sé hann ekki endilega míníatúristi. Mörg ljóða hans eru að vísu knöpp og myndrík en efni þeirra sem og óbundna málsins er víðfeðmt.

Stíll einstakra greina Steins er nokkuð misjafn þó þær beri ákveðinn heildarsvip. Í greinunum „Haustharmur“, „It’s a long way“ og „Sjö gegn Þebu“, notar hann það sem mér finnst vel að kalla megi „Steinslegan skemmtistíl”. Í greinunum um Þorvald Skúlason, „Svar til Jóhanns Briem“, „Hin íslenzka lestrarbók Sigurðar Nordal“, „Svar til Björns Sigfússonar“ og fleiri ritdómum er hann málefnalegur í gagnrýni sinni og mjög hnitmiðaður. Í afmæliskveðju til Jóhannesar úr Kötlum og greininni „Kalevala“ notar hann aftur skemmtistíl sem þó er ekki jafn kaldhæðinn og í fyrrnefndum greinum heldur fremur hlýlegri.

Áður óprentuðu þættirnir, „Vestur á firði“, „Um skáldskap“, „Upphaf erindis um daginn og veginn“ og „Reykjavík“ eru vel skrifaðir. Steinn er skemmtilegur og fyndinn á sinn sérstaka og persónulega hátt en textarnir eru listasmíð sökum stílsins og þeirrar sýnar sem höfundurinn hefur á viðfangsefni sín. Reykjavík hefur tæpast verið lýst á einlægari hátt en Steinn gerir:

En hún er að einu leyti frábrugðin London, París og Róm, hún á sér enga sögu. Hún varð skyndilega til úr ekki neinu og að því er virðist án nokkurs tilgangs, hvorki góðs né ills, hvað svo sem það á að þýða.
Og við hittumst hér á svona glannalegum morgni, erum börn þessarar borgar, raunar stjúpsynir og tökubörn, en það skiptir ekki miklu máli, því að Reykjavík er öllum góð, hvernig svo sem þeir eru til komnir. Hún hefur að vísu ekki gefið okkur neitt sem auga sér eða hönd á festir. En hún hefur gert okkur að mönnum, drykkfelldum og peningalausum mönnum með ofurlítið brot af samvisku heimsins í hjörtunum. Hún veitti okkur þegnrétt í mannheimum.

(Kvæðasafn og greinar bls. 313.)

Ef flokka á greinar Steins um daglega lífið og jafnvel dóma um bækur og myndlist líka undir einn hatt, myndi ég kalla þær frjálsar esseiur. Stíllinn og efnismeðferðin eru persónuleg og listræn án þess að vera mjög rökföst umræða.

Hjá Steini verða atburðir og upplifanir í hvunndagslífinu uppsprettur íhugunar. Heimspeki og sálfræði teldu efniviðinn kannski fánýtan og ómerkilegan við fyrstu sýn en þegar betur er að gætt er svo ekki. Esseiur Steins gefa hversdagsleikanum dýpt sem við höfðum ekki áður veitt athygli. Og hvað er smávægilegt og hvað er merkilegt?

Stílleg rök stjórna framvindu texta Steins fremur en fræðileg og hann kann að koma á óvart. Fyrstu persónu frásögn skapar nálægð, eins konar trúnaðarsamband við lesandann.

Þegar Steinn fer ómildum orðum um ákveðnar persónur og segir frá hnyttnum tilsvörum sínum eða annarra, nálgast hann anekdótuna eða örsöguna æði mikið. Þar er ekki um að ræða fléttu eða ákveðna þróun, t.a.m. í greinunum „It’s a long way“ og „Sjö gegn Þebu“.

Umfram allt finnst mér Steinn Steinarr vera skemmtilegur og hlýlegur stílisti sem kann vel að fara með kaldhæðni og skop. Stundum heyrist talað um ákveðinn biturleika í ljóðum Steins. Sé hann á annað borð fyrir hendi finn ég ekki þann biturleika í óbundnu máli hans þrátt fyrir að skáldið sé langt frá því að vera mildur í máli um ýmsa menn og málefni.

Það er hverjum lesanda mikils virði að eiga trúnað Steins og óbundið mál hans, þó lítið sé í blaðsíðum talið, varpar skemmtilegu ljósi á eitt af okkar betri skáldum.